Revista Haemus: I dashur Ardian Vehbiu, çfarë marrëdhëniesh ka prozatori me vëzhguesin
e mprehtë të fenomeneve të shtypit?
Shtypi sot është një gjë që flet,
edhe kur ti kujton se nuk po e dëgjon. Një makinë që, si ata gjeneratorët e
numrave random, kombinon fjalë dhe imazhe të rastësishme dhe kërkon t’u japë
kuptim sipas kontekstit. Politikani kujton se po e përdor shtypin, sa herë që e
sheh veten të pasqyruar atje, gjatë një fjalimi, ose për një batutë prej estrade
a gjest krekosës musolinian a dalje fotografike të studiuar; por, në fakt,
shtypi a mediat – për të përdorur një term më trendy – e kanë folur që në krye, kanë thënë çfarë kanë dashur me
gojën e tij, ia kanë vënë klishetë në dispozicion, madje e kanë bindur se,
përtej klisheve, nuk ka asgjë që t’ia vlejë të thuhet. Nga ky këndvështrim,
shtypi nuk është pasqyrim, as manifestim i publikes, por më shumë rekrutim i
publikes për synime të thjeshta riprodhuese. Kanë një autonomi, mediat, që të
kujtojnë organizmat e thjeshtë, njëqelizorë, që arrijnë të mbijetojnë në kushte
nga më të pamundurat – ato që i quajnë ekstremofilë,
ose organizma që gjëllijnë në mjedise të skajshme. Të habit edhe përdorimi që
ia bëjnë ligjërimit: e gëlltitin, e shkatërrojnë me lëngjet e tyre gastrike
hiper-gërryese, e metabolizojnë në zorrët sulfurore dhe pastaj e jashtëqitin –
në dukje ligjërimi ka mbetur po ai, por mediat ia kanë ndërruar natyrën; është
si ta marrësh një portokall të pjekur dhe ta lyesh me bojë portokalli, për të krijuar
një efekt zombie.
Disa autorë mund të
zgjedhin ta shpërfillin këtë lloj oksidimi të shfrenuar, që ia bëjnë mediat
ligjërimit, dhe të ruajnë një raport të virgjër me fjalën; disa të tjerë, mes
të cilëve dua ta fut edhe veten, kërkojnë, përkundrazi, t’u japin jetë të re të
pëgërave të mediave, duke ngjizur me to skulptura, ose kasolle, ose kasa
instrumentesh akustike; ose për t’ua kthyer negentropinë e humbur nëpërmjet një
organizimi të ri, sipëror. Autorët e parë, ata që parapëlqejnë virgjërinë, detyrohen
ta rritin vetë lexuesin e tyre, duke u kujdesur për të hap pas hapi, faqe pas
faqeje; të dytët, ata që punojnë me readymades,
kanë nevojë për një lexues bashkëfajtor, me të cilën të ndajnë të njëjtin kod
të deshifrimit të banales. Është çështje shijeje, por edhe qasjeje; tek e
fundit, çdo autori i duhet t’i japë një përgjigje pyetjes se me ç’gjuhë të përbashkët do t’i flasë lexuesit; dhe
në rastin tim, përgjigjja është e tillë, që ta modifikojë në mënyrë
prapavajtëse edhe pyetjen vetë, sepse do të jetë fjala për ta përfshirë
lexuesin në një dekonstruksion të klisheve dhe të kalcifikimeve ligjërimore,
nga ku pritet të burojë edhe kënaqësia intelektuale dhe, me gjasë, edhe
estetike.
A beson se përmes nxjerrjes në pah të mangësive, - disa për shkak të kushteve
historiko-kulturore, disa për shkak të së paftuarve, - shtypi shqiptar do të
përmirësohet?
Kam frikë se jo; sepse ka humbur
profesionalizmi i gazetarit dhe është zëvendësuar me atë të opinionistit, i
cili është diçka tjetër; dhe për informacionin nuk paguhet më, as nga mediat
vetë, as nga publiku, çfarë ua heq mediave përgjegjshmërinë për ato që thonë e
që tregojnë; aq më tepër që kjo po ndodh në një kontekst fare të pafavorshëm
për shtypin anembanë botës, i cili mezi arrin të ruajë një farë relevance,
përballë kakofonisë së mediave sociale. Sot për sot, çdo lidhje midis çfarë
përcillet nga mediat dhe çfarë ndodh vërtet është e rastit dhe e rastësishme;
gazetarët nuk e çajnë shumë kryet për publikun, sepse publiku nuk paguan më;
por e kanë mendjen tek donatorët dhe reklamat. Problem nuk është aq gjendja e
mjeruar e mediave, sesa degradimi i publikut, i cili dalëngadalë po harron si
mund të ishin mediat dhe mësohet ta konsumojë argëtimin si informacion. Është
krijuar një situatë e tillë, ku liria e fjalës është po aq e rrezikuar sa nën
një diktaturë; edhe pse tanimë censura vepron në mënyrë të tërthortë dhe
informacioni i padëshiruar suprimohet nëpërmjet shurdhimit, gënjeshtrës,
dizinformacionit dhe provokacionit.
Cilat ishin fillesat e tua letrare?
Kam shkruar poezi, me mijëra e
mijëra vargje; shumica e tyre pa ndonjë vlerë artistike. Do të ketë qenë e
tmerrshme, për këdo, që të gjente zërin e vet letrar në Shqipërinë e fundviteve
1970; sepse të gjithëve na mungonte oksigjeni, sikurse na mungonte një model,
për ta vështruar botën. Kishim, doemos, Homerin, Shekspirin, Dickens-in,
Hugo-in dhe Stendhal-in; kishim Turgenjevin, Lermontovin dhe Çehovin; sikurse
kishim edhe Kadarenë, i cili na mësonte si t’i qaseshim realitetit të
atëhershëm, ku ta gjenim të bukurën dhe si të mos e lëshonim më. Nëse ky ishte
shërbim i paçmuar për mbijetesën tonë morale dhe estetike, apo shërbim i
paçmuar për pushtetin totalitar, këtë nuk e diskutoj dot këtu; por po mjaftohem
të them se anoj nga hipoteza e parë pa e përjashtuar krejt të dytën, meqë varet
nëse flas nga këndvështrimi i “edukimit tim sentimental”, apo nga ai
letrar-sociologjik i raporteve midis realizmit socialist dhe diktaturës. Më
pas, shumë më pas, jam bindur se vepra më e arrirë e atyre viteve ishte “Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo”, e
Agollit; efektet e së cilës ndaj brezit tim ishin terapeutike, edhe pse jo
doemos hipnotike, si ato të romaneve dhe të poezisë së Kadaresë. Gjithsesi, kur
u qasem tani krijimeve të mia të hershme, e bëj nga kurioziteti për të gjetur
se cili nga autorët e mi të preferuar më
fliste nëpërmjet rreshtave; por nuk e gjej dot. Madje as Kadarenë nuk e
imitoja dot mirë. Nga ana tjetër, gjithnjë në atë periudhë, më tërhiqte shumë
një lloj krijimtarie letrare që sot do ta kisha quajtur si formë dadaizmi, ose
së paku goliardizmi; gjithfarë shakash, parodish dhe pastiche-sh, ndonjëherë edhe në formë poetike, të cilën e kam
vazhduar me vite; një pjesë prej këtyre janë ruajtur, edhe pse nga të tjerët.
Më vonë e kam vazhduar këtë lloj letërsie, me forma të ndryshme; madje edhe
vetë rrëfimet e Maks Gjerazit i detyrohen shumë. Ka pasur atje një lloj fryme,
në mos teknike karakteristike të post-modernizmit, sidomos sa i përket
intertekstualitetit; në rastin tim, e përdorur si valvul shkarkimi ndaj dhunës
së përditshme që ushtronte ndaj meje ligjërimi totalitar. Me kalimin e viteve,
të njëjtën teknikë e kam përdorur për të kundërshtuar diktatin e çdo lloj
ligjërimi të drunjtë, përfshi edhe atë timin, si publicist.
Shkruan prozë të shkurtër, ese, dhe së fundi roman. Si ishte rruga deri tek
romani “Bolero”, që është mirëpritur nga lexuesit e vëmendshëm dhe nga kritika
serioze?
Romani “Bolero” ka qenë më i hershmi, mes aventurave të mia në prozën
letrare; edhe pse një projekt i filluar në anglisht dhe pastaj i mbetur
përgjysmë, pse nuk më bindte deri në fund; dhe pastaj i rimarrë në shqip dhe
praktikisht i rishkruar – por pasi e kisha rafinuar disi penën dhe isha çliruar
nga klishetë, ose të paktën kështu më duket mua. Është një roman i ambientuar
në metronë e NYC, por nuk ka gjë të përbashkët me vështrimet realiste me të
cilat lexuesi shqip është mësuar ta bashkëlidhë letërsinë e kësaj natyre. E
megjithatë, kush e ka përjetuar metronë, në NYC, por edhe në metropole të
tjera, do ta lexojë romanin ndryshe nga dikush që nuk ka udhëtuar ndonjëherë në
bark të një qyteti të madh. Në një kuptim, mua metroja e NYC m’u shfaq kur isha
formuar tashmë si person dhe si intelekt; kjo u ndodh, besoj, të gjithë atyre
që vendosen këtu si imigrantë, nga vende të vogla, ose të pazhvilluara, por
edhe nga provinca në përgjithësi. Unë kisha jetuar më parë në Romë dhe në
Napoli, qytete që kanë metro; madje në Napoli m’u desh për gjashtë vjet rresht
të përdorja përditë një linjë hekurudhore lokale, të quajtur Circumflegrea, për të shkuar nga shtëpia
në universitet; por asgjë nga këto eksperienca italiane nuk më kish përgatitur
për çfarë më priste në nëndheun e NYC. Madje vetë romani ishte një mënyrë e imja
për ta kuptuar më mirë këtë që po më ndodhte, për ta përvetësuar, për ta bërë pjesë
të përditshmërisë; çfarë mund ta arrija duke u mbivendosur mbresave të mia
imazhin fantazmagorik të një metroje të përfytyruar, ku qarkullimi i trenave ka
ngecur; dhe madje krejt bota e nëndheshme është pezulluar, për t’u dhënë kohë
hijeve ta përfundojnë shfaqjen.
Disa nga rrëfimet e Maks Gjerazit mund të këqyren edhe si romane në gjendje
embrionale. Ke menduar, apo të ka ngacmuar ndonjëri syresh që ta shndërrosh në
roman?
Jo, nuk kam menduar për roman
ndonjëherë; por e kam pasur të qartë se forma e tyre ekzistuese, si tregime të
shkurtra, është një mes disa formave të mundshme, meqë unë i kam përfytyruar
ato si rrëfime, që mund të ishin materializuar edhe në trajtë gojore, ose në
muhabet; dhe që, për shkak edhe të një zgjedhjeje simes si autor, e kanë
ruajtur këtë gjendje para-letrare, nëse mund ta quaj kështu, edhe pse lexuesi,
sikurse edhe unë, e kemi të qartë se kjo është artific dhe nuk ka lidhje
gjenetike me rrëfimin gojor; pa çka se disa nga “ngjarjet” që rrëfehen në libër
mund të funksionojnë më mirë sipas kësaj logjike të rrëfimtarisë gojore, e cila
nuk të lë, si të thuash, të marrësh frymë.
Si ishte Shqipëria para se të mërgoje? E kaluara e afërt, e tashmja… E
ardhmja që mund të shmangej, apo që s’mund të shmangej…
Ishte e varfër, por më pak
provinciale se kjo e sotmja; me një shtresë intelektuale që vështronte nga
Europa për t’u ushqyer shpirtërisht; dhe me një kulturë disiplinimi të
banalitetit që më pas u tret si kripa në ujë. Kishte një ferment, një ankth të
përgjithshëm në ajër, një pritje gati romantike, një dashuri për tjetrin, një
solidaritet brezash, një krenari që nuk kuptohej nga vinte. Ndoshta ishin këto
të gjitha efekte të një energjie potenciale, që ende nuk kish gjetur një formë
si të shprehej, prandaj edhe jo rrallë merrte trajta sublime; por që më pas,
kur u shndërrua në energji kinetike, e humbi magjinë e dikurshme. Por kam frikë
edhe se ajo shtresë njerëzish që e përjetuan Shqipërinë e atyre viteve kështu,
pas 1990-ës u larguan pastaj prej saj; dhe vendin e tyre e zunë të tjerë, më
pragmatikë dhe më përfitues. Vitet 1985-1990 duhen studiuar edhe si periudha
kur u përftua klasa e cila erdhi pastaj në pushtet: ndoshta do të duhej një
roman i mirë për këtë lloj reflektimi; e kam fjalën këtu për një klasë
heterogjene, apolitike, shpesh edhe amorale, që iu kundërvu regjimit totalitar
më shumë pse ky regjim nuk mund ta lejonte të pasurohej shpejt dhe paligjshëm.
Shqipëria që prisnim ne, ose shtresa
ku bëja pjesë unë, nuk do të mund të realizohej kurrë si vend i flladitur nga
Europa; përkundrazi, u realizua një Shqipëri tjetër, që e flladiti ajo Europën,
me pasojat që i dimë të gjithë. Kam shkruar, tek “Sende që nxirrte deti”, se marrëdhëniet tona me Perëndimin u dënuan
të ngecnin, që në krye, në nivelin ekskremental – sepse vetëm mbeturina dhe
mbetje mundëm të shkëmbenim, me ato pak përjashtime që, siç e thotë fjala,
vërtetojnë rregullën. Dhe, në fakt, sot e kësaj dite unë shoh të ulur
këmbëkryq, në mes të Tiranës, pjesën më të shëmtuar të Perëndimit – më brutale,
më banale dhe më të urrejtshme; në një kohë që ajo pjesa tjetër, ose muzika e
këngës së sirenave, na mbetet gjithnjë e paarritshme. Ndoshta ngaqë sirenat
tashmë na kanë ngrënë.
Sa ndikoi mërgimi që të thelloheshe në letërsi? Kjo e fundit ishte një
arrati për të mbrojtur shpirtin, apo më fort një reagim ndaj imazheve jo krejt
të sakta që na ishin rrënjosur në kokë ndaj Lindjes komuniste dhe Perëndimit të
lirë?
Vitet 1990 ishin të vështira për
mua, ngaqë fillimet e mërgimit, aq më tepër së bashku me familjen, janë
gjithnjë sfilitëse – duhet mbijetuar, duhen ruajtur edhe mendtë e kresë,
përballë sfidash të cilat as i kishe përfytyruar. Gjatë një dhjetëvjeçari të
tërë, unë nuk arrita të shkruaja veçse një libër, “La scoperta dell’Albania”, së bashku me Rando Devolen, të cilin e
botuam pastaj në Milano. Vetëm pasi arrita një farë stabilizimi, edhe personal,
m’u kthye dëshira për të shkruar, më shumë në formë ankthi, ose trysnie të
brendshme që duhej çliruar njëfarësoj. Kjo përkoi edhe me hyrjen time në
Internet, ku dora-dorës vendosa lidhje me të tjerë dhe fillova të komunikoj,
edhe në anglisht, edhe në shqip; madje më parë e më mirë në anglisht, dhe vetëm
më pas në shqip. Por Interneti e ktheu Shqipërinë tek unë dhe ky ishte fati im
më i madh, sepse, më në fund mund, ta përjetoja atdheun edhe për së largu dhe
të bëja diçka, sado pak, për të tjerët; përfshi këtu edhe krijimin letrar.
Libri im i parë, që kam botuar në shqip, ishte “Kulla e sahatit”, një ese letrare për qendrën e Tiranës si
palimpsest; u botua në vitin 2003 dhe që atëherë nuk e kam ndalur më dorën. Një
pjesë e madhe e shkrimeve të mia, sidomos të llojit eseistik, janë botuar vetëm
në revistën online “Peizazhe të fjalës”*,
e cila së shpejti do të mbushë dhjetë vjet veprimtari; edhe kjo revistë, që e
nisi jetën si blog, më ka ndihmuar të mbaj kontakt me mendje të tjera dhe të
marr pjesë, në mënyra të ndryshme, në jetën intelektuale të virtualitetit
shqip. Ndërkohë, më qëllon shpesh të shoh në ëndërr sikur kam një roman, e
ndonjëherë edhe më shumë se një roman të pabotuar, gati për të dalë nga shtypi,
dhe që e kam shkruar me një frymë; ky është romani im perfekt, që ndoshta nuk
do ta shkruaj dot kurrë në këtë botë dhe që më kujton, pa qenë nevoja, se çdo
zgjedhje që kam bërë, edhe në fushën e letrave, ka qenë edhe produkt i rrethanave,
shpesh të vështira, ndonjëherë të pamundshme, por rrallë e tek edhe fatlume.
A mund të thuhet se zhvendosja në Amerikë ndryshon në thelb nga mërgimi
diku tjetër?
Miti për Amerikën të sugjeron se
këtu “mund ta fillosh gjithçka nga e para”
– që është edhe shpresa më e madhe që mund të ketë viktima, por edhe humbësi.
Dhe që, në fakt, mund edhe të realizohet, por me koston e ndërrimit të vetvetes
– sepse të fillosh nga e para është
edhe të shkëputësh lidhje, të harrosh fytyrat, të kauterizosh plagët; madje
edhe ta kapërcesh atë dhimbje, që deri dje ishte pjesë e vetëdijes, në mos edhe
e fytyrës sate. I mendoj të gjitha këto jo vetëm se edhe unë tashmë jetoj prej
20 vjetësh në NYC, por edhe sa herë që m’i kujton shtypi në Tiranë, kur flet
për “lotarinë amerikane”, e cila po funksionon tani si një biletë drejt
shëlbimit. Mëson për shifrat marramendëse të atyre që aplikojnë çdo vit për
këtë shërbim e për këtë mundësi dhe të zë frika t’u thuash njerëzve, në rrugë,
se ti jeton andej dhe se e ke “fituar” njëfarësoj këtë lotari. Ajo çfarë i jep
Amerika të ardhurit rishtas është hapësira – për t’u realizuar. Ndryshe nga
Europa, të cilën unë gjithashtu e kam përjetuar si imigrant për shumë vjet,
këtu (ende) nuk mungon oksigjeni, nuk të zihet fryma; por, nga ana tjetër, të
ardhurit i duhet të negociojë me mungesën e përmasës kohore, ose të historisë.
Për veten, unë nuk mendoj se do të bëhem ndonjëherë “amerikan”; e shumta, mund
të quhem qytetar i NYC, që është diçka tjetër; sepse NYC është një portë drejt
Amerikës, ku përzihen botët; një lloj bari ndër-galaktik, ku komunikojnë mes
tyre specie që askund tjetër nuk do të kishin komunikuar dot.
Albanologjia është një shkencë plot kundërthënie. Çfarë do të duhej bërë më
mirë, ose ndryshe?
Sa i përket historisë së shqipes,
unë do të uroja studime të thelluara, nga dijetarë kompetentë, të semantikës
tekstuale, në veprat e letërsisë së vjetër shqipe, që nga Buzuku te Bogdani,
për të parë si ballafaqohet kjo shqipe e hershme me latinishten dhe italishten,
si e përballon ngarkesën kuptimore dhe sintaksore e kështu me radhë. Studime të
tilla edhe janë bërë, por tanimë teknika e analizës diskursive ka ndryshuar, ka
bërë përpara, falë edhe mundësive të reja që ka krijuar digjitalizimi. Mirë do
të ishte të krijohej një korpus i digjitalizuar i këtyre teksteve, në mënyrë që
studiuesit të kërkonin në të, jo
vetëm për fjalë, por edhe për struktura, në krahasim edhe me gjuhët burimore,
atje ku kjo është e mundshme. Në lëmin etimologjik, unë pres të marr në dorë Fjalorin Etimologjik të Shqipes të Kolec
Topallit; dhe, nga ç’kam parë prej veprës së deritashme të këtij studiuesi, ky
fjalor do të përmbyllë një fazë të rëndësishme të studimit historik të leksikut
të shqipes, ku deri më sot kanë dhënë kontribute themelore Mayer-i, Jokl-i dhe
Çabej, por edhe studiues më të vonë, si Huld-i, B. Demiraj dhe Orel-i. Në lëmin
leksikografik, do të dëshiroja të kishim një fjalor të madh anglisht-shqip online, të përditësueshëm dhe me
seksione të hapura për diskutim, ku edhe të ngarkoheshin, sipas rastit,
databazat terminologjike të miratuara. Asgjë nuk i duhet më shumë gjuhësisë
shqipe të aplikuar sot se ky fjalor i madh, i cili do t’i shërbente jo vetëm
njohjes, por edhe strukturimit dhe pasurimit të shqipes bashkëkohore. Në lëmin
e politikave gjuhësore, do të kisha dëshiruar tërheqjen e vullnetshme, të
albanologëve nga tundimet populiste për “rishikimin” e standardit; dhe pranimin
prej tyre se ky rishikim, në rrethanat e sotme, do ta dëmtonte komunikimin
mbarë-shqiptar, edhe sikur të realizohej. Përkundrazi, albanologët mund të
jepnin kontributin e tyre për të përmirësuar e modernizuar mësimdhënien dhe
përvetësimin e shqipes së njësuar sot në shkolla, sepse vit pas viti po shohim
të shtohen radhët e gjysmë-analfabetëve, të cilët pastaj, të energjizuar nga
politikat krahiniste-katundare, mangësitë në formimin gjuhësor fillojnë t’i
projektojnë si mangësi të sistemit. Kaq sa i përket gjuhësisë shqipe si pjesë
të albanologjisë – edhe pse e kam të qartë që albanologjia në Shqipëri dhe në
Kosovë ka edhe degë të tjera që sot për sot po vuajnë varfërinë në ide dhe në
administrim; dhe ku po përhapet flama e albanologjisë paranojake, ose ajo fushë
e dijes që mbështet nacionalizmin shqiptar me hipoteza dhe mite parashkencore,
në mos thjesht me budallallëqe dhe delire gjithfarësh. Më në fund, le të mos
harrojmë se albanologjia çohet përpara edhe në universitete jashtë trevave
shqiptare, si ato të Italisë (Kalabri, Siçili, Romë, Napoli), ku rezultatet më
të mira janë arritur në filologji, të Gjermanisë (Mynih) dhe të Austrisë
(Vjenë); me studiues të shkëlqyer dhe arritje të dorës së parë, por që do të
përfitonin edhe ato sikur albanologjia këndej nga ne të mos luftonte thjesht
për mbijetesë dhe të mos i kish hapur dyert kitsch-it
kombëtarist.
Në shtyp, në rrugë e në letërsi sot qarkullojnë dy shqipe që diku e
përjashtojnë njëra-tjetrën. Si e sheh fatin e tyre në të ardhmen?
Uroj që shqipja të vazhdojë të
shtresëzohet shoqërisht – me regjistra të ndryshëm, pak a shumë të kodifikuar,
që t’u përgjigjen konteksteve të ligjërimit. Edhe pse bëhet shumë zhurmë për
dialektet, në kuptimin gjeografik të termit, këto tashmë janë kuriozitete,
gjëra që duhen dokumentuar para se të dëmtohen edhe më; sepse vendin dialekteve
gjeografike po ua zënë regjistrat, të cilët përdorin edhe elemente dialektore,
por për t’i rekrutuar kryesisht – mjaft të përmend këtu të folmen e qytetit të
Tiranës, që teknikisht i përket gegnishtes jugore, por që tashmë është adoptuar
si trajtë e folur e shqipes bisedore të kryeqytetit; ose të folmen e Prishtinës,
e cila po specializohet si zhargon në disa segmente të muzikës pop dhe rap
anembanë trevave ku flitet shqip. Kjo e pasuron gjuhën, me kusht që folësit të
jenë të vetëdijshëm për diferencat mes regjistrave; çfarë parakupton edhe një
njohje bazë të standardit.
Nëse dëshiron të shprehesh: cilën anë të Ardian Vehbiut lexuesit nuk e
njohin ende, që të mund ta përftojnë më vërtetësisht krijimtarinë tënde
letrare?
Nuk është se dua të tingëlloj
doemos interesant, por jam i detyruar moralisht ta them – dëshira ime është që
lexuesi, i tërhequr ndaj meje ngaqë më ka njohur si publicist dhe si veprimtar
në botën virtuale shqip, të harrojë momentalisht profilin që ka krijuar në
mendje për mua, para se t’i qaset letërsisë që shkruaj. Kjo është doemos e
pamundur, meqë përfshin një kundërti të pazgjidhshme; por unë gjithsesi besoj
se ekspozimi im publik nuk e ka ndihmuar shumë pritjen e letërsisë që kam
botuar; në kuptimin që dikush mund të ketë parë “Boleronë” në librari dhe të ketë thënë – paska shkruar një roman, ky që i doli në mbrojtje Schmitt-it; ose ky që i quajti klerikët tanë në Paris
“Karnavale”; ose ky që i ka rënë
atëherë Kadaresë për ripunimin e “Kështjellës”. Ka një kategori lexuesish
që obsesionohen me personin e autorit, biografinë e tij, qëndrimet politike dhe
morale, krahinën nga vjen, e kështu me radhë; duan t’ia lexojnë karakteristikën, para se t’ia prekin
librin me dorë, a thua se po e futin dhëndër në shtëpi, a po e marrin në punë.
Dhe mbase kanë të drejtë, sepse një libër mund të jetë shumë i rrezikshëm,
sepse mund të vërë në diskutim disa nga gjërat që ti deri dje i mbaje për të
sigurta dhe të paluajtshme; vetëm se nga një libër subversiv nuk mund të ruhesh
duke kujtuar se di diçka për autorin.
Cilën periudhë shqiptare kujton më shpesh?
Kujtoj fëmijërinë, ose vitet
1960, kur, – pavarësisht nga çfarë ndodhte politikisht në Shqipëri, – bota po
përjetonte ngjarje epokale, që nga dërgimi i një njeriu në Hënë te Beatles-at
dhe televizioni, pa çka se ne të vegjlit ende luanim futboll në rrugë dhe shkonim
e vinim në shkollë të vetëm. Kujtoj pastaj edhe një periudhë të shkurtër, dikur
në mes të viteve 1980, kur ende nuk e kisha kuptuar se shpresat për t’u
realizuar si njeri dhe profesionalisht, në atdheun tim, së shpejti do të më
shuheshin për fare. Dy-tre vjet të shpejtë, kur po përjetoja ndoshta kulmin e
energjive të mia shpirtërore dhe intelektuale; dhe sidomos kur e perceptoja
botën gati në një përmasë hiper-reale – për shkak të moshës, por edhe sepse
atëherë po e zbuloja me syrin e një fëmije të dytë, pasi kisha kaluar përmes
kalvarit të studimeve të larta dhe atmosferës politike aq toksike, në
universitet. Ishte një periudhë që u ndërpre, – paradoksalisht, – kur pata
fatin e jashtëzakonshëm që të shkoja për studime pasuniversitare në Itali, me
një bursë të qeverisë italiane; sepse kur u ktheva pastaj nga Roma, isha
jetërsuar deri në atë shkallë, sa të mos e njihja më Tiranën time; aq sa
ngjyrat e dikurshme të më shndërroheshin të gjitha në sepia.
Cila periudhë e historisë, ose e kulturës shqiptare të duket më e paqartë
dhe më pjellore për letërsinë e sotme?
Përshtypja ime është se shkruhet
ende pak dhe keq për periudhën totalitare – më shumë keq, se pak; ne, me fjalë të tjera brezi im, nuk po arrijmë t’ua përcjellim të tjerëve atë çfarë kemi
parë e jetuar, përtej dokumenteve dhe klisheve kolektive. Pa çka se ajo
periudhë i ka të gjitha – edhe dramën, edhe komedinë, edhe surrealizmin; madje
të pakontaminuara nga mediat, ndryshe nga periudha që pasoi dhe që i ka
mbërritur publikut e mediatizuar dhe e ripërtypur nga mendje të cekëta.
A dha letërsia deri në vitin 1990 një pamje të besueshme të historisë
shqiptare?
Ka pasur disa përpjekje të mira,
për shembull nga Sabri Godo, ose edhe Sterio Spasse; por përndryshe jo – në
kuptimin që për ne askush nuk ka bërë atë që ka bërë Andriçi, sa për të sjellë
një shembull, me “Kronikat e Travnikut”.
Përndryshe, kritika ndonjëherë gabon dhe e trajton si me natyrë historike edhe
veprën me temë “osmane” të Kadaresë, e cila nuk ka natyrë historike, por
fantahistorike, surrealiste dhe simbolike. Për fat të keq, letërsia e sotme nuk
do të arrijë ta bëjë këtë, sepse koha e teksteve si penelata epike ka kaluar;
edhe sikur dikush ta bëjë, nuk do ta lexojnë. Madje, për shkak të
keq-orientimit të lexuesit ndaj veprës së Kadaresë, ka fituar një farë krediti
ideja se letërsia mund ta krijojë
historinë, duke e pasuruar ose suplementuar; që këtej edhe disa gjëra që
shkruhen, bie fjala, për mbretërit ilirë etj., dhe që i përkasin zhanrit të
fantazisë, por që duan të kalojnë si “historike.” Dhe kjo vetëm sa e
pështjellon lexuesin – pa çka se kështu mbase e duan edhe autorët.
Ç’mendim ke për mënyrën se si rrjedh e si trajtohet në shtyp (dhe në
realitet) marrëdhënia mes brezave (sidomos letrarë e shkencorë) në botën
shqipfolëse?
Ka disa lloj krimbash, me sistem
nervor aq primitiv, sa mund t’i ndash përgjysmë dhe këta nuk e vënë re fare;
madje secila gjysmë krijon krimbin e vet dhe jeta vazhdon së më parë, madje më
mirë se më parë. Edhe shoqërisë shqiptare më duket ndonjëherë se i mungon organiciteti,
ose ajo formë superiore e organizimit të brendshëm, që do të mundësonte rritjen
e kompleksitetit, ose të negentropisë. Për shembull, brezat e rinj nuk dinë ose
refuzojnë të marrin parasysh se nga vijnë, ose atë të kaluar që u duhet qoftë
edhe për të krijuar një identitet të tyrin; dhe transmetimin e informacionit në
kohë, ose solidaritetin kohor brenda vetëdijes së kolektivit ose të grupit
kujtojnë se mund ta realizojnë nëpërmjet krijimit dhe adhurimit të disa pak
idhujve – të cilët janë, në fakt, a-temporalë me përkufizim. Njëlloj si ata
krimbat që përmenda më lart, kultura dhe krejt shoqëria tek ne nuk do t’ia dijë
nga cungimi i këtyre marrëdhënieve në kohë; deri në atë shkallë sa tek ne në
Shqipëri të jetë harruar tashmë deri edhe e shkuara totalitare, pa çka se kjo e
shkuar është e tëra e fiksuar në kodin tonë gjenetik, shumë më tepër se mitet e
induktuara nga lart dhe komplekset qesharake të superioritetit, si “populli më
i lashtë”, “gjuha më e vjetër”, e të tjera monedha kallpe të tregut kulturor,
të cilat shpesh dhe për më keq, mbështeten edhe institucionalisht. Ne nuk
arrijmë të vendosim një marrëdhënie produktive me të shkuarën, nuk e asimilojmë
dot, ose nuk duam ta asimilojmë; por veç lëkundemi, si lavjerrës, midis
adhurimit jo-kritik dhe idolatrisë nga njëra anë dhe harresës së plotë, nga ana
tjetër. Jetojmë të kapur peng në të tashmen dhe duke kujtuar, gabimisht, se
vetëdija e rreme e miteve mund të na e zëvendësojë perceptimin refleksiv dhe
kritik të së shkuarës. Këtë e rëndon edhe organizimi i ideologjisë nacionaliste
në trajtat e një feje pagane; që ndodh ngaqë nacionalizmit shqiptar i mungojnë
ideologët e mirëfilltë (me pak përjashtime të shquara që i kundërvihen
njëra-tjetrës, si Kadareja i “Mosmarrëveshjes”
dhe H. Ferraj i “Të pafilozofuarës”),
por edhe ngaqë nacionalizmi ynë ka pasur gjithnjë natyrë ngushëlluese,
paljative. Nga ana tjetër, për sa kohë që disa pak figura të imponuara edhe nga
institucionet na e kënaqin nevojën për idhujtari, atëherë çdo arrivist, edhe në
shkencë, edhe në art, është i lirë që të bëjë karrierë jo duke u ngjitur mbi
shpatullat e paraprijësve, por duke i shembur këta përdhé dhe duke u kacavarur
mbi kufomat e tyre; çka do të thotë edhe se tradita nuk ekziston më, përveçse
si inerci, ose si pengesë. Për çfarë tradite mund të flasësh sot në arte, si në
artet vizuale a në muzikë; për çfarë tradite mund të flasësh në disa fusha të
dijes, si në albanologji, ose në universitet? Tradita është edhe ruajtje e një gjuhe, në kuptimin e një kodi
bashkëpërkimesh simbolesh dhe vlerash – por cili prej të rinjve e flet sot
gjuhën e Eqrem Çabejt, ose të Shaban Demirajt?
Mendon se mbi brezin e ri, - që synon sadopak të kulturohet dhe të jetë i
lirë në mendësi, - ushtrohet një tirani e padukshme dhe / ose e pashpallur nga
autorë, apo klane, veprat e të cilëve koha i ka tejkaluar? Nëse po, a është kjo
arsyeja që shumica e të rinjve rendin gati verbërisht drejt letërsish të huaja
dhe autorësh që, në fakt, janë të dobët, por të famshëm?
Brezit të ri, që, siç e thoni
edhe ju me të drejtë, synon të jetë i lirë në qenien e vet, i ofrohet një
sistem vlerash kulturore, mes të cilave vlera më e spikatura është
pandryshueshmëria; ose sugjerimi i nënkuptuar se çdo marrje në pyetje apo vënie
në dyshim e vlerave të gatshme është edhe atentat ndaj sistemit. Por ky do të
ishte përkufizim i dogmës, jo i kulturës. Dhe pikërisht, kemi të bëjmë me një
pushtet kulturor, i cili nuk mund të funksionojë veçse duke e paraqitur
kulturën kombëtare si një lloj dogme fetare, ku vlerat tashmë janë gdhendur në
gur dhe veç duan “ruajtur”. Brenda kësaj dogme, përpjekjet për përvetësim dhe
interpretim synojnë, para së gjithash, mbrojtjen e idhujve ekzistues dhe,
mundësisht, shtimin e idhujve të rinj; më tepër se çështje komunikimi dhe
transmetimi vlerash kulturore, është çështje shenjtorësh në kalendar – kohët e
fundit, ia kanë dalë të shtojnë, krahas Kadaresë që ka qenë aty prej vitesh,
edhe Fishtën dhe Camajn; në një kohë kur për Trebeshinën ende nuk po vendosin
dot; dhe e gjithë kjo në një kohë që asnjë nga këta autorë nuk po lexohet më
aktivisht; madje disave nuk ua gjen dot as veprën të botuar. Brezi i ri e
refuzon këtë lloj hierarkie dhe këtë lloj fosilizimi; sepse është në natyrën e
brezit të ri që t’u kundërvihet sistemeve të kontrollit të mendjes, por edhe
për shkak të mënyrës brutale si po u paraqitet tradita, duke filluar që nga
shkolla, ku kultura rregullisht vlerësohet në optikën kombëtariste ose në
“çfarë i ka shërbyer çështjes kombëtare.”
Një ngjarje, një njeri, një libër, një fjalë e urtë që tani të duket vendimtare
për krijimtarinë tënde…
Më alarmon Interneti, rrjetet
sociale dhe komunitetet virtuale – edhe pse jo doemos për keq. Si autor, synimi
im është që t’ua çoj fjalën time të gjithë atyre që do ta vlerësonin; dhe në
këtë përpjekje, tani jam i detyruar të marr parasysh këtë organizim të ri
shoqërisë, që njëfarësoj përthyhet edhe në organizimin e lexuesve. Pyes veten:
me ç’gjuhë duhet t’u flas këtyre lexuesve të mi potencialë, në mënyrë që të më
dëgjojnë, por edhe pa qenë nevoja që të ulërij, të jargavitem, ose të dal nga
vetja? Interneti dhe rrjetet sociale tashmë e kanë modifikuar vetë mënyrën si u
qasemi teksteve, duke na stërvitur të gjithëve t’i konsumojmë këto si collages,
si pranëvënie, ose duke e “fuqizuar” lexuesin që ta krijojë tekstin ai vetë,
nëpërmjet bashkëngjitjes së fragmenteve. Edhe unë vetë ndoshta nuk do të
ekzistoja, si autor shqip, jashtë konteksteve që më ka dhuruar Interneti, si
teknologji – dhe pikërisht mundësisë që më ka dhënë për të komunikuar, nga NYC,
me publikun në Shqipëri. Çfarë ishte dje distancë e pakapërcyeshme, sot
anulohet për shkak të ripërkufizimit që ua ka bërë distancave virtualiteti.
Librin tim të fundit, “Ndërhyrjet e zotit
Shyti”, lexuesi i synuar e njohu më parë nëpërmjet pjesëve të botuara në
faqen time në Facebook – dhe ashtu, kur e pa pastaj në librari, e dinte se çfarë do të gjente aty, kish
disa pritje të caktuara, të cilat ia cytnin kuriozitetin për më tej, me kusht
që këto copëza paraprake ta kishin tërhequr. Por le të kemi parasysh se për një
autor sot gjasat janë që të mbetet i palexuar jo sepse nuk pëlqehet, por sepse askush nuk ka dëgjuar për librin e tij; dhe
nuk ka dëgjuar pikërisht për shkak të zallamahisë mediatike, promovimit që u
bëhet autorëve të tjerë, me hir a me pahir, kritikës letrare të pamjaftueshme
dhe, në përgjithësi, mungesës së një jete kulturore të shëndetshme, ku të mund
të metabolizohen produktet e reja. Prandaj çdo autor sot, përfshi edhe ata që e
ndihmojnë, si agjentët ose botuesit, duhet të jetë në gjendje të përdorë
Internetin, si amplifikator të informacionit dhe jo vetëm për të dalë nga
anonimiteti, por edhe për t’i shpërthyer gardhet e statu quo-së kulturore dhe të kitsch-it institucional, të cilit
kultura i intereson më shumë si e balsamosur dhe e muzeifikuar, se si e gjallë dhe
sfiduese. Por Interneti vetë, si çdo teknologji tjetër komunikimi, nuk është
neutral; teksa ti e përdor, ai të modifikon. Unë gjithnjë dyshoj se letërsia
ime e deritashme është ndikuar nga kjo teknologji, sikurse ka qenë e detyruar
të marrë parasysh qasjet e sotme ndaj teksteve të gjata dhe shpërndarjen e
vëmendjes së lexuesit; madje jo vetëm kaq: edhe mënyra si shkruaj është
ndikuar. Mua kjo nuk më shqetëson, në vetvete; tek e fundit, unë shkruaj në atë
mënyrë që më siguron lirinë krijuese maksimale; por më shqetëson marrëdhënia
ime me teknologjinë dhe koncesionet që më duhet t’i bëj.
(2016)