Duke shkruar për epokën në të cilën kanë jetuar, ata i përjetuan të këqijat, bënë krahasime, treguan çfarë po ndodh, apo pat ndodhur, përtej kohës dhe hapësirës së tyre të kufizuar. Por kjo nuk është gjithmonë fatsjellëse. Feudali ka kërkuar gjithmonë disa shkrimtarë që t’ia lëvdojnë bëmat dhe idetë, dhe u gjetën mjaft syresh që ta bëjnë mirë këtë punë: kjo letërsi zyrtare është ruajtur, në mënyrë të natyrshme, e dokumentuar. Kronika, shënime, tekste. Po ashtu janë ruajtur edhe tekstet e ideologjisë në fuqi, pra tekstet fetare zyrtare: ungjij, katekizma, etj. Por disa autorë të tjerë nuk arritën ta shihnin dritën e ditës, nuk mundën t’i shihnin dorëshkrimet e tyre të botuar. Ata dhe veprat e tyre u shfarosën. Disa vjet para botimit të “Gargantua”-së, në Tërgovishte[1] ishin përfunduar së shkruari dy libra te ngjashëm, por shumë më interesantë sesa libri i Rabëlesë. Pranë qytetit Vaslui[2] jetonte një prozator që hartoi një Don Kishot të jashtëzakonshëm. Duke gjykuar nga disa shkrime dhe nga gjithfarë burimesh e dëshmish, një autor autodidakt nga Densushi[3] pat përfunduar në vitin 1532 tridhjetë e dy dramat historike dhe komeditë e tij, të cilat mund të krahasoheshin me krijimtarinë shekspiriane, por të cilën e shmangte përmes thelbit estetik krejt të ndryshëm. Por këta autorë u vranë, veprat e tyre u zhdukën në fshehtësi. Disa vepra humbën njëheresh me mërgimin e autorëve. Disa shtypshkronja të fshehta e madje edhe ajo e Coresi-t[4], botuan ngutshëm një sërë librash që nuk kishin asnjë lidhje me ideologjinë dhe praktikën fetare: gjithë ç’u zbulua, o dogj. Disa nga vendasit që s’mund të qëndronin, ikën ku mundën: një pjesë vazhduan të shkruanin në gjuhën amtare, si Budai-Deleanu; të tjerët, si Dimitrie Cantemir-i, përdorën gjuhën e vendit ku mërguan, ndërsa disa të tjerë ndryshuan emrat, kështuqë askush s’e di më nga ikën e ku sosën. Ajo zbrazëti historike, ai shekull pa beletristikë, kanë qënë, në fakt, një plotni e fshehur. Në një epokë pasigurie, kur njeriu është nën kohëra e jo kohërat nën njeriun, siç thotë një autor i asaj periudhe, - që ndjente në lëkurën e vet se ç’thoshte, - manastiret dhe konakët rënkonin nga dorëshkrimet. Pjesa më e madhe u zhdukën. Mbase gjenden ende shumë, të fshehura, të harruara. Dikur do të zbulohen, dhe atëhere zbrazëtia historike do të mbushet”.
Fragment nga “Avokati i të paudhit”[5]
[1] Kryeqyteti i parë i Rumanisë.
[2] Qytet në krahinën Moldova / Moldavi të Rumanisë.
[3] Qytezë e hershme në rrethin Hunedoara të Rumanisë.
[4] I njohur edhe si Diacon Coresi / Dhjaku
Coresi (vdekur në vitin 1583 në Brașov) dhjak ortodoks, përkthyes dhe
mjeshtër tipograf rumun nga qyteti i Tërgovishtes. Është botuesi i librave të
parë të rumanishtes, rreth 35 tituj, në disa qindra kopje.
[5] Fryma e këtij shkrimi ndjek parimet
e protokronizmit, - lëvizje me peshë në kulturën rumune dhe i cili
ngjason njëfarësoj me pellazgjizmin e disa studimeve në shqip,
- por të dhënat që sjell janë të pakundërshtueshme. Detaje të protokronizmit
gjenden me shumicë në veprën poetike dhe publicistike të Emineskut, i cili
paditet disa herë në vit për ksenofobi, madje ksenomllef,
dhe nacionalizëm të tepruar, por që, në fakt, ka reaguar ndaj rënies / prishjes së
bashkatdhetarëve të kohës, ndaj mercenarizmit dhe shitjes së punës apo të
shpirtit, si i vetëdijshëm se përfaqëson një mishërim të epërm të racës nga
rrjedh (rumuni absolut, siç e quan mendimtari Petre Țuțea). Atdhetaria e
Emineskut nuk është veçse shprehja e disa të vërtetave që shqetësonin politikën
e epokës, kur zbrazëtia etnike që kërcënonte identitetin
kombëtar rritej përmes mënjanimit / dëbimit të vlerave të mirëfillta, për t’ua
ruajtur, ose shtuar vendet vlerave të mesme, por sidomos për
t’ua liruar të huajve që rëndom mbeten pa emër, punë e pasuri në vendlindjet e
tyre. Zëra të besueshëm të shkencës letrare shprehen se Eminesku ishte një
nacionalist brenda kufijve të së vërtetës (Cilët jemi ne / Cilët
janë të huajt?). Protokronizmi ndihet dhe në veprën e Vintilă Horia-s dhe
të një sëre mërgimtarësh të shquar të kulturës rumune. – Prof.univ.dr. Ardian
Kyçyku