„Më 23 gusht 1944, në orën dhjetë të mbrëmjes, emisioni i
radios kroate ndërpritet befas. Përcillet një lajm i veçantë. Mbreti i Rumanisë
i jep urdhër ushtrisë së vet të dorëzojë armët. Rumania ndalon luftën. Ajo
kapitullon pa kushte. Ushtria sovjetike ka pushtuar tashmë mbarë vendin.
Rumania është kapur në lak. Kufijtë e saj janë sovjetikisht
të mbyllur. Im atë dhe gjithë të mijtë janë kapur. Shpërthej në lotë. Vajtoj
gjithë natën. Vigjëloj mbi vdekjen e atdheut tim. Rumania nuk ekziston më. Jam
pa atdhe. I mërguar”.
Romancier, gazetar dhe prift ortodoks, lindur më 15 shtator 1916 në Războjeni,
rrethi Neamț i Rumanisë. Ndjek mësimet ushtarake në Kishinjev (Moldavi) dhe
Cernowitz (Ukrainë) dhe në vitin 1936 regjistrohet në Fakultetin e Letërsisë
dhe Filozofisë të Bukureshtit. Më vonë ndjek Fakultetin e Teologjisë në
Hajdelberg (Gjermani). Ndërmjet viteve 1942 dhe 1943 është sekretar në
Ministrinë e Punëve të Jashtme të Rumanisë. Bëhet i njohur si gazetar në
periodikun „Timpul” (Koha), ku pat punuar edhe Eminesku. Për shkak të dashurisë
me Zambaken e Zezë (alias Ecaterina
Burbea, me prejardhje hebraike) detyrohet të heqë dorë nga gazetaria. Drama e
dashurisë së tij do të përshfaqet në romanin e famshëm „Ora 25” (çifti Trajan
Koruga – Eleonora West). Gheorghiu punësohet si diplomat në ish-Jugosllavi nga
ku largohet për t’u vendosur përfundimisht në Francë në vitin 1948. Duke
ndjekur traditën familjare, priftërohet në vitin 1963 dhe zgjidhet Prift i Madh
i Patrikanës Ekumenike të Kostandinopojës, si dhe Ekonom Stavrovor i Kishës Ortodokse
Rumune të Parisit. Ka shkruar mbi dyzet vëllime me prozë, ese, kujtime. Romani
„Ora 25” u ekranizua nga Hollivudi dhe në rolet kryesore interpretuan Anthony
Queen dhe Julie Cristie. Përkthyer në frëngjisht nga Monique Saint-Come, romani
doli nga shtypi në vitin 1949 në Paris dhe njohu një sukses të mbamendshëm.
Thelbi i titullit të romanit është: pasi mbyllet koha e natyrshme, shënjuar nga
njëzetekatër orët e ditënatës, dyndet Ora 25, ora apokaliptike, barbare, e
„qytetërimit të ri evropian”, ku njeriu ka vlerën e një sendi të thjeshtë.
Mendimtari dhe shkrimtari rumun me famë botërore Mirçea Eliade shprehej se „Romani ‚Ora 25’ është vepra e parë letrare
ku pasqyrohet terrori i historisë bashkëkohore, histori e cila për shumicën
dërrmuese të banorëve të globit nënkupton ose vdekjen, ose shndërrimin e
njeriut në makinë, shpërbërjen e personalitetit, çnjerëzimin e tij”.
Ja disa copëza nga romani:
” - Evropa e ka braktisur prej shekujsh
tregtinë me skllevër! Ata që u shitën të fundit ishin zezakët, në Amerikë.
Tregtia e skllevërve është e ndaluar në mbarë rruzullin tokësor. Ligjet e
ndalimit të skllavërisë përfaqësojnë një nga arritjet më të mëdha të
qytetërimit tonë. E tani kthejmë orën e historisë mbrapsht dhe rifillojmë
tregtinë me njerëz. Nga shekulli XX gdhihemi të zhvendosur befas në epokën
parakristiane, duke kërcyer mbi Rilindje e Mesjetë (…) Nuk i lidhin me
zinxhirë, sepse s’ka kurrfarë rreziku të arratisen. Shoqëria moderne ka mënyra
të ruajtjes së skllevërve, të cilat lashtësia nuk i kishte. E kam fjalën jo
vetëm për armët dhe telat me gjemba, me rrymë elektrike vrastare, por edhe për
mjetet burokratike: tallonat e ushqimit, lejet policore që të mund të zesh vend
në një hotel, të hipësh në tren, të shëtisësh në rrugë, apo të shpërngulesh në
tjetër qytet. As grekët a egjiptianët e lashtë nuk do t’i kishin hedhur
skllevërit në zinxhirë, po të kishin pasur teknikat e kontrollit që shpikëm ne.
Mirpo skllavëria mbetet e njëjta. (…)
- Kultura jonë, Luçian, është zhdukur. Ajo
kishte tri cilësi: e donte dhe e respektonte të bukurën – zakon i mësuar nga
grekët; e donte dhe e respektonte të drejtën – zakon i mësuar nga romakët; e
donte dhe e respektonte njeriun – zakon që e mësuam vështirë e tepër me vonesë
nga krishterimi. Vetëm përmes respektimit të këtyre tre simboleve - Njeriu, E Bukura
dhe Drejtësia - kultura jonë perëndimore u bë ajo që ishte. E tani humbet
trashëgiminë më të rëndësishme: respektin ndaj njeriut. Pa këtë respekt e dashuri,
kultura perëndimore nuk mbijeton dot. Ka cofur!
- Njeriu ka njohur gjatë historisë edhe
epoka shumë më të errëta se sa e tanishmja, tha Luçiani. Është djegur në turrën
e druve, është flijuar mbi altar, është thërrmuar me rrotë, është shitur e
është trajtuar si send. Nuk është e drejtë të jemi kaq të ashpër ndaj epokës
bashkëkohore.
- Të vërteta këto që thua, - shtoi konti.
Asokohe, në ato epoka të errëta, njeriu shpërfillej, teksa barbaria e
praktikonte flijimin njerëzor. Mirpo ne patëm mposhtur barbarinë dhe kishim
nisur të çmonim njeriun: kjo epokë sapo kish nisur. Atëbotë u fanit shoqëria e
tanishme, e qytetërimit teknik, dhe gjithë ç’patëm fituar në shekuj u bë pluhur
e hi. Kjo risolli përbuzjen ndaj njeriut, krejt si në barbarí. Njeriu ndrydhet
sot vetëm në përmasën e vet shoqërore… Ikim më mirë? Qënka vonë!
Luçiani këqyri sahatin.
- Ora ime paska ngelur, tha. Sa është ora,
baba?
- 25!
- Nuk marr vesh, - tha Luçiani.
- E marr vesh që s’e merr vesh!. Askush nuk
don të marrë vesh! Është ora 25: ora e qytetërimit evropian. (…)
- Ja, pra, i shitur tek gjermanët, i dashur
Moritz! Tha shefi i ekipit duke qeshur. Pyes veten sa të holla do të kenë bërë
hungarezët me lëkurën tënde. S’më duket se kushton shumë. Do kenë marrë ndonjë
arkë me plumba në këmbim. Kam dëgjuar se gjermanët nuk paguan me të holla. Kanë
dhënë armë e municione. Më shumë se një arkë me municion nuk besoj se kanë dhënë
për ty. Një arkë për të gjitha: lëkurën, kockat, mishin.
Shefi i rrahu supin dhe qeshi sërish:
- Është një çmim mjaft i mirë! Rusët s’do
të kishin dhënë kaq: tek ata njerëzit kushtojnë më lirë”. (...)
Protagonist i romanit është një fshatar i ri rumun,
ortodoks, që zyrtarisht quhet Johann Moritz dhe i shërben priftit të fshatit Fântăna
(Shatërvani). Ai kalon parreshtur mes situatash të skajshme, shprehí të absurditetit
të një bote që nuk del dot nga traumat. Kryexhandari i fshatit e damkos si
hebre, - ndonëse e di mirë që është rumun i krishterë, - për të shtënë në dorë
Suzanën, bashkëshorten e Johanit. Pasi arratiset në Hungari, Johani kapet,
pandehet spiun rumun dhe torturohet keqas. Më tej internohet në Gjermani, ku
një specialist i epërsisë së racës ariane e sheh si mishërim të „familjes
heroike”. Si roje në një kamp përqëndrimi, Johani ndihmon arratisjen e një
grupi francezësh, mirpo sos ai vetë në një kamp përqëndrimi amerikan si nazist
i dyshuar për krime lufte. Ngjarjet dendësohen në mënyrë marramendëse dhe heroi
i romanit kalon nga njëra fatkeqësi në tjetrën pa u ndërkryer. Sjellja e tij
është një „qeverisje” e qetë, fshatçe, e trandjeve të fatit. Johani kërkon
vendin e vet në një univers ku është gdhirë me një vetëdije të epërme pafajnie
dhe me një kuptim po aq të thellë gjërash e qëniesh. Ai gjithmonë ka bindjen se
ndodhin keqkuptime dhe saherë thirret për t’u ndëshkuar, sa herë dënohet e
nëpërkëmbet, në fakt pret që ta lirojnë. Sipas kritikut Paul Miclău, 'në
romanin „Ora 25” ravijëzohet një fytyrë e panjohur e kombit rumun: me një
filozofi të lindur, ky duron botën dhe historinë, duke i çuar në shpinë drejt
përjetësisë. Pafajnia e heroit është një mënyrë të jetuari, për të mbetur i
lirë’.
„Johan Mortiz është liruar, më në fund. Pat
munguar trembëdhjetë vjet.
Ndërkaq është dergjur në dhjetra burgje e
kampe përqëndrimi. Tani është me të shoqen dhe fëmijët.
Ora dhjetë e mbrëmjes. Mbëmja e parë
sëbashku.
Johan Moritz ka ngrënë. Rri me ballin
mbështetur në duar, me bërrylat në tryezë, dhe kundron fëmijët e vet.
Petru, djali i madh, është pesëmbëdhjetë
vjeç. Moritz e vështron, pulit sytë, që të bindet se s’është në ëndërr. Megjithatë
nuk i vjen të besojë se është i biri.
Petru mban veshur një xhaketë amerikane
lyer me të kaltër, pi duhan dhe ka sytë e të atit. As atij nuk i vjen të besojë
se burri thatim e me tëmthat e thinjura, ai përballë, që nuk e ka parë kurrë,
është i ati.
Tani, meqë do të jetojnë në të njëjtën
dhomë, përpiqen të miqesohen.
- Do flas me shefin e ndofta të jep edhe ty
punë aty ku punoj unë, - tha Petru.
Johan Moritz buzëqeshi.
- Po të rekomandova unë, shefi të pranon, -
vazhdoi Petru. Zakonisht nuk merr punëtorë të pakualifikuar, dhe ti je i
pakualifikuar. Po do ta bëjë ai një përjashtim, kur t’i them se je im atë!
Johan Moritz këqyri djalin e dytë,
Nikolain. Ngjan me Suzanën: gjithaq flokëverdhë e me vështrimin e butë, si prej
kadifeje.
Johan Moritz vështron tani të tretin. Është
katër vjeç. Nuk është i veti: Suzana e ka bërë me rusët. Por ai e ka falur! Nuk
ishte faji i saj. (…)”
Pasi rilidhet me të shoqen dhe me frymën e ndjenjës së dikurshme,
- pas disa orësh dashurie mes një kopështi që u ngjall në shpirt fshatin ku
qenë njohur e pëlqyer ndërsjelltas, - kthehen në shtëpi, ku i pret një tjetër
udhëtim…
„Vetëm tetëmbëdhjetë orë isha i lirë, tha
me vete. Tani kthehem sërish në burg. Por tani nuk burgosem më ngaqë jam çifut,
rumun, hungarez, gjerman apo SS. Më hedhin prangat ngaqë jam lindur në
hemisferën lindore.
Sytë e Mortiz-it u mbushën me lotë.
- Nuk po bëhesh gati, babë? e pyeti Petru,
i befasuar nga ikja.
- Unë jam gati! - u gjegj Moritz-i. Çprej
trembëdhjetë vjetësh nuk bëj veçse një gjë: shpërngulem nga një kamp
përqëndrimi në tjetrin! Të jem gati për udhë! Do ta mësosh edhe ti këtë. Më
vjen keq, por tre njerëz do ta mësojnë! Vetëm kjo është: kamp, tel me gjemba,
rrugëtim. Unë kam ndenjur në 105 burgje. Ky do të jetë i 106-i! Mëkat që nuk
shijova më shumë se tetëmbëdhjetë orë lirie! Kushedi a do të jem edhe një herë
i lirë gjer të vdes!
Johan Moritzi u kthye nga Suzana:
- Ama ishte kaq bukur… Tani mund të vdes!
Nuk e pata përfytyruar se mund të jetoj ndonjëherë kaq bukur! Ishte si në
fshat. Apo jo, Suzanë?”
Paraqitje dhe shqipërimi Ardian-Christian Kyçyku