Arian Leka (1966) i përket grupit të
autorëve, që zunë vend në krye të letërsisë shqiptare pas hapjes së kufijve të
Shqipërisë dhe që janë konsideruar si pjesa avant-garde
e kësaj letërsie. I lindur në qytetin-port të Durrësit, ky autor, përveç
modernitetit në krijimtarinë e vet, ka endur një mitologji të tërë letrare për
vendin dhe vendlindjen, duke i dhënë lexuesit shqiptar dhe atij të gjuhëve ku
është përkthyer metaforën e ‘provincës’
dhe të qenit ‘i vogël’, domethënien
se e të mbijetuarit për mijëra vjet dhe ndjesisë së të qenit përherë i rrezikuar:
nga të huajt, po aq sa dhe nga vendasit. Përmes këtij këndvështrimi Leka i ka
shndërruar ndodhitë e qytetit, të vendit, si dhe shenjat e tyre identitare,
sidomos të detit, në simbole të qytetërimit shqiptar, duke i bërë këto motive
nyje lidhëse në krijimtarisë së tij si poet, prozator dhe eseist. Shndërrimi i
jetës në histori letrare, në parabola, paradokse, rrëfenja mbi jetën urbane të
atyre zonave, dhe që thekson format multikulturore të atyre viseve, sjell jo
thjesht narracion dhe vargje poetikë, por mbi të gjitha një gjuhë estetike
ndryshe, e cila e bën krejt të dallueshme krijimtarinë e këtij autori.
Arian Leka është autor i 16 librave, ku
përfshihem vepra të vlerësuara me çmime letrare brenda dhe jashtë vendit të
tij, si dhe me vëmendje nga kritika. Mes këtyre veprave përmenden “Anija e Gjumit” (poezi, Çmimi i Lidhjes
së Shkrimtarëve të Shqipërisë, 2000) “Strabizëm”
(poezi, vlerësuar me Çmimin e Ministrisë së Kulturës si libri poetik më i mirë
i vitit 2004), “Shpina e e Burrit”
(vlerësuar nga Ministria e Kulturës me çminin “Europa – atdheu ynë i përbashkët”, 2005), “Ndreqje gabimesh” (poezi, vlerësuar me Çmimin e Ministrisë së
Kulturës si libri poetik më i mirë i vitit 2010), “Liber deti” (poezi, 2009); novelat “Veset e te Vdekurve” (1997) romanin “Gjarpri i Shtëpsë” (2002) si dhe vëllimet me tregime “Ky vend i qetë ku s'ndodh asgjë” (1994)
– të gjitha këto vepra të nominuara për çmime letrare.
Vepra të plota dhe pjesë të zgjedhura
nga krijimaria e Lekës janë përkthyer në frëngjisht, gjermanisht, anglisht,
italisht, spanjisht, rumanisht, bullgarisht, kroatisht. Mes tyre veçohen Nava Somnului
- Editura Haemus, Rumani, 2007; La casa del serpente
- LiberiLibri, Itali, 2010; Zmija Vkeshti, Smallstations, Bullgari, 2011; Ein Buch Ein Meer
- Edition Thanhäuser, Austri, 2012; L'œil
qui chasse - Edition
Baudelaire, Francë, 2103; U potrazi za izgubljenom košuljom – PEN Cetinje, 2014.
Tregimi i tij "Vëllezër në brisk /Brothers of the Blade ”, u bë pjesë e antologjisë së tregimit më të mirë europian për vitin 2011 “Best European Fiction”, (Dalkey Archive Press, përgatitur nga Aleksandar Hemon.), ndërkohë që eseja “Në kërkim të këmishës së humbur” u përfshi në antologjinë “Das Hemd”, ese europiane në 100 vjetorin e Lufës së Parë Botërore. Kjo krijimtari është botuar gjithashtu edhe në revista të njohura letrare si Lettre International (Gjermani), Lichtungen dhe Buchkultur (Austri), Orient Express (Angli), Evropski Glasnik dhe Nova Istria (Kroaci), Haemus (Rumani), Asia Review (China), Polja (Serbi), ARS (Mal i Zi) Amaltea (Itali).
Arian Leka është i njohur edhe si përkthyes i disa prej poetëve klasikë të modernizmit italian (T.F. Marinetti, Cesare Pavese, Dino Campana,
Eugenio Montale, Italo Calvino), si themelues i Festivalit Ndërkombëtar të Letërsisë “Poeteka” (nga viti 2004), editor i revistës eponime letrare (që nga viti 2005), i Rezidencës së Shkrimtarëve dhe Përkthyesve Letrarë – “Tirana in Between” (që prej vitit 2013).
Arian Leka është edhe Laureat
i Comunic@rts Prize "Për
veprën letrare dhe për elegancën me të cilën mbështet kulturën poetike në
kontekst europian”, Rumani 2014.
Revista Haemus: I
dashur Arian Leka. Kanë kaluar gati dhjetë vjet qysh nga biseda jonë e kaluar
dhe krijimtaria jote ka pasur ndërkaq një ecuri të veçantë...
Arian Leka: Po, veçse duket sikur kemi biseduar
një shekull më parë. Shekulli i ri ka filluar të zërë vend. Ka përvijuar
trajtat, është shpjeguar disi më qartë mbi domethëniet e ndryshimeve që ka
sjellë në jetën tonë, përfshi këtu edhe jetën time. Ngjan si një përjashtim ky
shekull, apo jo? Veçse më shumë se sa tek risitë, kam përshtypjen se ai është
vënë në kërkim të rrënjëve. Po kërkon të ngjashmit e vet mes epokave
paraardhëse, burimin.
Nëse trashëgiminë
kulturore të njerëzimit do e përfytyronim si një urë qiellore, kulm i harkadës
së parë mund të ishte shekulli V para erës sonë, i harkadës së dytë shekulli
XV, harkada e tretë do të ishte epoka jonë. Brenda nesh është edhe kujtesa e
paraardhësve. Kolombi, Gutenbergu brenda nesh, e ndjejnë se epoka e zbulimeve
po rikthehet dhe, megjithëse asgjë nuk është krejt për së pari, falë
zhvillimit, gjithçka ngjan e re.
Fola për kthimet
në kohë, kujtesën e paraardhësit, rizbulimet e brendshme për shkak se drejt
tyre është orientuar krijimtaria ime këto kohë. Nuk e di nëse të duket se ky
shekull, njëlloj si Renesansa dhe Iluminizmi, po punon për hapjen, afrimin mes
nesh. Ja diçka që besoj se na intereson të dyve. Leximi, nga veprimtari e
rëndësishme njerëzore, siç quhet rëndom, është bërë një akt i pashmangshëm,
thuajse për të gjithë. Po ashtu, i pashmangshëm, si kurrë më parë është bërë
edhe përkthimi. Sot përkthehet më shumë. Dhe jo vetëm vepra shkencore dhe
letrare, por edhe forma e modele shoqërore. Letërsia, si përherë ka përmbushur
një nga shërbesat e vyera të saj: na ka paralajmëruar. A nuk na ka
paralajmëruar Gregor Samsa se prej shndërrimit në kandra mund të shpëtojmë po
të zgjedhim diçka tjetër në vend të bubërrimit
mbi ditët tona? Diçka të ngjashme na kishte thënë Odiseu në skenën e
shndërrimit të shokëve në derra. Të njëjtën gjë na tha edhe Bérenger-i i
Ionseco-s, teksa bën qëndresë për të mos u shndërruar në rinoqeront...
- ... dhe kjo do të thotë se ndihesh brenda kësaj
Kohe, ku je hedhur/flakur, siç
shprehet Heidegger, duke qenë jashtë dhe pikërisht në këtë Kohë. Po ndërkohë a ka ndodhur diçka?
- Mes rastësive kuptimplota, them se edhe për
mua, gjatë kësaj periudhe, diç ka ndodhur. Sidomos në të vështruarit ndryshe të
të njëjtave pamje. Koha ruan padukshërinë, mban distancë. Për t’u dëshmuar se
mbetet zot i pashfronësuar ajo më shfaqet me ndërmjetësim: herë në portret,
herë në ndonjë punë që, me guxim a me paturpësi, i rri kohës përballë. Për fat,
kjo kohë nuk ka qenë një makineri aq e pakuptimtë. Metamorfozave të përmendura
më lart, me gjasë i kam shpëtuar. Së paku deri tani. Bëj punët që kam bërë
gjithmonë. Gjej kohë të lexoj dhe të shkruaj nga pak. Nuk është dosido të mos
lëshosh profesionin dhe, ndonse jo të gjitha, të arrish të bësh diçka nga ato
që dëshiron.
Ndërkaq (se
gjithçka ndodh ndërkaq) vazhdoj
punën. Të kam thënë, ndoshta, se gjithë sa shkruaj ia kushtoj bamirësit tim?
Nuk është trill, as shaka. Kam filluar, madje, ta besoj se bamirësi im duhet të
jetë ndonjë përtac i thekur. Nuk dëshiron të shfaqet. Me sa duket nuk e ka
zakon ta shpjerë deri në fund punën e
vet. Ndoshta e ka pikasur këmbënguljen time, ndaj më hap rrugë. Vjen zakonisht
natën, tek fle, ose ditën, teksa eci dhe më sjell ndonjë mendim, bashkë me
formën me të cilën më duhet ta shtroj lëndën që solli ai. Pastaj shkon në punë
të tij. I lodhur, si duket, nga gjithë ai udhëtim dhe nga pesha e dhuratës që
sjell. Edhe po të mos e bënte, do i isha njëlloj mirënjohës. Krijimi i gjuhës
prej tij do të ishte arsyeja për ta nderuar përjetë. Kuptohet se cili prej nesh
është punëdhënësi, qëkurse ndamë rolet. Ai hamallëkun e vet, unë hamallëkun
tim. Emri mbi ballinë për të nuk është i rëndësishëm. Madje është pjesë e
marrëveshjes që të shfaqet vetëm emri im. Ekzistenca e pasardhësit për të është
formë e qenies. Kujtesa, trashëgimia, përjetësia, dhurimet dhe sidomos mënyra
se si ai sillet, kanë qenë, me sa duket, shtysa e shkrimit të një libri, të
cilin arrita, fatmirësisht, ta përfundoj së menduari.... Me ndihmën e tij,
sigurisht dhe që po u shkrua, ndoshta mund të dalë me emrin tim mbi këtë libër mendor.
- A mund të zbulojmë diçka më shumë nga kjo
histori? E përmend për herë të parë? Çfarë çon ndërmend kur thua se e përfundove me ndihmën e tij dhe se po u
shkrua mund ta botosh me emrin tënd, por
kjo e thënë pa ndonjë siguri.
- As që më shkon
ndërmend ta shkruaj, ndonëse libri, siç po e quajmë tanipërtani, ka përfunduar
krejt me të gjitha imtësitë e gjer në detajet më të hollësishme. Nuk është
çështje shkrimi, gjuhe, alfabetesh. Libri është formë e menduar. Dhe në mendjen
time ky libër ka përfunduar, siç përfundon një cikël. E mbaj mend. E riprodhoj.
E mbart me vete, duke e transportuar përmes kujtesës, duke përdorur trurin si
një naut. I bëj përmirësime dhe e
plotësoj. Pastaj, duke e pasur përherë me vete, e përkthej atypëraty, disave ua
rrëfej dhe ua fsheh, ua bëj të paqenë atyre që nuk dua. Kjo e bën të qenë dhe
të paqenë librin. Ky akt publikimi bën që libri të quhet i botuar, apo jo? A
nuk është kjo etimilogjia e fjalës botoj? Kështu, të gjithë do të ndihemi të
çliruar, siç edhe, në një farë mënyre bashkautorë. Kjo është forma ideale e
librit për mua. Nuk ka më botues. Nuk ka më përkthyes. As shpërndarës, agjentë
dhe menaxherë libri. Madje nuk ka as autor. Ajo që ne sjellim është përherë më
pak se ajo që gjejmë të gatshme për ta përdorur. Përshembull: gjuha me të cilën
shkruajmë. Rendi i fjalëve në fjali. Ëndrrat? Mendimet që na vijnë... Si
thashë? Vijnë? Prej nga? Qenkan të ardhura, pra jo të krijuara. Kush i sjell?
Kush i krijoi? Ua dimë emrat? Cilin nuk kemi falënderuar ende për këtë?
Ndaj gjithkush që
e ndjen se dëshiron ta bëjë të vetin këtë libër, apo këtë histori le të themi,
që shkrimin e ka ambicje dhe sidomos të shkruarit të emrit mbi ballinë, lë të
zgjasë dorën.
- Pra, nuk qenka thjesht një formë ideale,
platonike, utopike, ky libër mendor. Paska edhe një histori brenda tij ?
- Është historia e
udhëheqësi, të cilit shtetasit e tij, fillimisht nga dëshira naive, më pas nga
detyrimi dhe frika dhe në fund ngaqë nuk e ndalin dot më makinerinë e gabimit,
fillojnë t’i falin udhëheqësit ditë nga ditët e tyre. Kaq.
Është shkruar në
stilin barok, sipas modelimeve të shekullit XVII. Janë parapëlqyer elementë
dramatikë, ndonse komizmi nuk mungon kur alegoritë janë gjetur me vend. Për
shtresëzimet kuptimore nuk ngulmoj. Nuk janë qëlluar gjithandej. Përshkrimet e
imta, më shumë se sa si fantastike, ngulmojnë që ngjarja të përjetohet si një
realitet, mbi atë që zu fill si zbavitje dhe që u shndërrua në një makth
kolektiv. Teoritë letrare ia kanë gjetur termin. Me të tilla lexuesi është deri
në fyt nga letërsia paraardhëse e shteteve nën diktaturë. E ç’paska, atëherë të
veçantë kjo histroi, që ta meritojë tekstin e shkruar? Pikërisht këtë mendin
kur thua se syri nga një anë sheh shtetasit, që kontribuojnë që udhëheqësi
(tanimë i shtyrë në moshë, thuajse plak) falë dhuratës së tyre të fitojë
pavdekësi. Në të njëjtën kohë, janë po ata që të lodhur e të munduar nga jeta,
kontribuojnë që edhe pushteti, sundimi apo diktatura të bëhet e pavdekshme, si
udhëheqësi.
Histroia zë fill
me një njeri të mirë, rapsod për nga dhuntia, të cilit i qe caktuar detyra të
thurte e të këndonte një këngë kushtuar udhëheqësit, me të cilën do të
konkurohej në festivalin kombëtar të folklorit. Teksa këndonte, ashtu i
ekzaltuar siç ishte, ai shtoi nga vetja dy vargje që nuk ishin në tekstin bazë
(jehona – tona ishte rima e
improvizuar). Përmes atyre vargjeve rapsodi i mirë i lutej një fuqie madhore
(qiellit, dheut, gurit, drurit apo lëkurës së gjarprit, nuk dihet, ngaqë
rapsodi, veç të tjerash, ishte dhe ateist) që ca ditë nga ditët e gjithë popullit
të tij të merreshin dhe t’i bëheshin udhëheqësit dhuratë...
Kaq ishte. Dikush
dëgjoi. Diku u shënua. Dhe nuk ishte dashur më shumë për të filluar
pëshjellimin. Deri në fund do të mbetet disi e errët arsyeja përse rapsodi e
hodhi atë hap? Të ketë qenë gëzimi, shtysa fillestare? Apo mos vallë i qe nxirë
jeta dhe nuk i lipseshin më ditët e jetës së tij? Dhe kush nuk kujdeset për
veten, dihet, bëhet i frikshëm, siç u bë edhe ai. Ishte i frymëzuar apo i
kurdisur nga shteti që, në raste krizash kryente teste besnikërie ndaj
shtetasit? Kjo nuk kishte pikë rëndësie, përderisa ideja e rapsodit u pëlqye.
Sakaq, kishte
filluar gara. Ishte kuptuar që në filim. Me hir a me pa hir, udhëheqësit do i
faleshin ditë. Por askush nuk e kishte marrë me mend një vërshim të atillë. Në
kësi rastesh, krahas këshillave dhe komisioneve të gatshme në qendrat e punës
dhe në lagje, një juri specialistësh, juri regjistrim-vlerësimi, bën gjithmonë punë për administrimin e pasurisë që
pritej.
Por të gjitha nuk
ishin gjë fare përballë asaj që do të ndodhte në vijim. Me të kaluar dallga e
euforisë së parë, filluan pyetjet e vështira, dyshimet, pagjumësia, kokëçarjet,
bezditë. Kërkonte teknologji, investim metoda e vjeljes së ditëve? (Kështu u
quajt. Fjala thithje e ditëve, që u
propozua si variant, ngaqë të kujtonte thithjen e gjakut, gjakpirjen, e prej
këtej klasat sunduese të përmbysura, u la mënjanë). Si do të administroheshin
pas vjeljes ditët? Si do të përdoreshin, si do i jepeshin ato ditë udhëheqësit,
me ç’masë? Me dorë të lirë? Me dorë të shtrënguar? Apo me racion, për të mos
kaluar në overdozë? Të gjitha pyetje të vështira.
Por teksa vriste
mendjen për të gjitha këto, dikush duhej të mendonte edhe për t’i dhënë një
formë të arsyeshme dhe të hijshme gjithë këtij trazimi, që fare lehtë mund të
përfundonte keq. Duhej menduar edhe për radhën e punëve, për metodat e
seleksionimit... Kush do të dhuronte? Kush do të detyrohej? Kush do jepte me
dëshirë? Si do të shpërbleheshin, për nxitje, vullnetarët? Kujt do i ngrihej
kurthi? Kush do të provokohej? Si do të kanoseshin ata që dhe mund të mos
falnin një ditë? Me kohë mekanizmi do të sofistikohej, duke vendosur kritere se
kujt do i pranohej dhe kujt nuk do i pranohej dhurata, por fillimisht qe e
vështirë. Të gjithë do kalonin në sitë. Të gjithë do të këqyreshin me lupë. Do
ngriheshin edhe laboratorë të posaçëm, ku ditët e falura do të seleksionoheshin
sipas cilësisë.
Mëdyshjet dhe
hamendjet e mëdha erdhën më pas. Si do të bëhej veçimi. Cilat ishin
eksperiencat e mëparshme? Gjermanët...? Edhe japonezët edhe italianët, por edhe
shkolla sovjetike nuk mbetej pas. Bashkë me dhurimin e ditëve vërshonin edhe
pyetjet. Do të pranoheshin vetëm ditët e shëndetshme apo edhe ditët e të
sëmurëve?
Edhe ditët e
çmendurakëve duheshin pranuar, pavarësisht nëse do të përdoreshin. Refuzimi i
ditëve të të çmendurve mund t’u jepte një shkas atyre që nuk dhuronin me
dëshirë ditë për udhëheqësin. U vendos të pranoheshin edhe ditët e çmendura të
psikopatëve dhe skizofrenëve edhe ditët helmta të armiqve të klasës. Problem
mbeti se si do të ndaheshin ditët nga nata (se kënga e rapsodit kishte
shqiptuar fjalën ditë). U propozua me
këtë rast që fushatat sensibilizuese për dhurimin e ditëve të fillonin në muajt
e verës, kur dihet se dita është më e gjatë dhe se nata.
Çështja bëhet
serioze mu në thelb të haresë dhe të gëzimit. Pikërisht kur lajmi, që në të
vërtetë duhet të kishte qenë sihariq, përfundoi si mandatë. Kishte superprodhim
(siç një vit vjeljesh mund të jetë i begatë, u shfajësua dikush). Shumë mirë.
Po ku do të ruheshin ditët e tepërta? Mos duhet të ndërtoheshin centrale për
ruajtjen e ditëve, të ngjashme me centralet atomike? Ç’teknologji e ç’formë do
të kishin? Pas lodhjes në vepra hidrike dhe industriale, pas shpenzimeve në
mbrojtje dhe në armatim, a mundej ta përballonte ekonomia këtë punë? Apo mos
ndoshta situata mund të përballohej duke ndërtuar thjesht ca banka, që do të
ruanin dhe konvertonin ditët në muaj, muajt në vite e vitet në përjetësi?
U mor, më në fund,
një vendim. Ditët e bujqëve dhe të barinjve do të ruheshin bashkë. Ditët e
punëtorëve të mbahen aty pranë, por veç. Ky qe urdhëri. Ditët e të shkolluarve
të rrinë më vete dhe larg. Veç dhe larg tyre të gjithëve të ruhen edhe ditët e
të sëmurëve, ditët e çmendurakëve dhe ditët e njerëzve me vese. Të dënuarve,
familjeve të tyre dhe armikut të klasës, t’u merren ditët, por t’u ruhen në një
vend të fshehtë.
Këto si fillim. Sa
të përballohet emengjenca dhe të krijohen strukturat efikase, udhëheqësi do të
përdorë vetëm ditët që dhuronin fëmijët... Më të dëlirat. Të pastrat.
- ... një roman distopik, që merret me anatominë e
shteteve me prirje totalitariste. Po teknika e shkrimit, cila është,
postmoderne apo klasike? Dhe a e sheh të udhës që edhe në kohërat ku liria e fjalës garantohet, të shkruhet me
alegori dhe gjuhë simbolike?
- Me pak suprealizëm, por edhe pak soup roman, nëse më lejohet të sajoj
këtë term, por edhe pak pastiche është
shkruar në forma që tanimë janë klasike për ironinë dhe sarkazmën. Dhe
pavarësisht faktit nëse më ka ndodhur mua, nëse i ka ndodhur apo jo vendi tonë,
kam përshtypjen se gjithçka që shkruhet, përfshi këtu edhe atë që shkruaj, merr
formë autobiografike, sigurisht brenda një fiction-i.
E tillë, besoj, është gjithë sa quajmë Letërsi. Shkruhet për veten, po aq sa
dhe për të tjerë. Diku tjetër kjo histori që sapo mbi ne kaloi, me siguri që po
ndodh. Letërsia renditet mes më të pafajshmëve, pikërisht ngase paralajmëron.
Si shkruhet në poezinë e John Donne: Each
man's death diminishes me / For I am involved in mankind. / Therefore, send not
to know / For whom the bell tolls / It tolls for thee. Kambanat kumbojnë
për mua, për ty.
- Cilat janë idetë dhe udhët që ndoqe gjatë
kësaj kohe? Cilat janë idetë dhe udhët që të joshën dhe të cilat, për një
arsye, ose një tjetër, nuk i ndoqe?
- Edhe më herët,
por së paku këto 800 vjetët e fundit, nga Dante Alighieri te Robert Frost, më
saktësisht nga vargjet e hyrëse të Këngës I të Ferrit te Divina Comedia
dhe deri te vargu i parë i poezisë The Road Not Taken, na mbërrin i njëjti përfytyrim. Njeriu,
poet apo gjithçka tjetër, diku nga mesi i moshës, gjendet në një pyll krejt errësi, ngaqë e di se kishe humbë unë rrugën e vërtetë.
Është po ky njeri,
që ndal hapin dhe nuk di se cilin shteg të zgjedhë midis dy udhëve në pyllin e
verdhemë të një dite vjeshtore, kur të dyja udhët, njëlloj me bar si të
pashkelur në shikim të parë, premtojnë të njëjtën gjë, ndonëse qenë rrahur
qyshkur nga jo pak kalimtarë.
Më duket se edhe
unë jam ky njeri. Këto vargje, edhe pse u krijuan para se unë të vija në jetë,
janë shkruar për mua, njeriun që zgjodhi një udhë dhe braktisi një tjetër, plot
me mëdyshje, rastësi dhe jo krejt pa rreziqe. Më duket se unë jam njeriu që,
edhe pse nuk e ka më të mundur të kthehet pas, të bëjë ndreqje, korrigjime, të
ndryshojë a të zgjedhë tjetër gjë (që në të vërtetë do e kthente sërish po aty)
ndihet mirë, që iu dha mundësia të jetë zgjedhës (siç njeriu paneh se është
edhe kur për hir të së drejtës, druaj se është thjesht i zgjedhuri).
Nga ky
këndvështrim, druaj se ne nuk bëhemi, ne lindim. Mbase është thjesht një
përfytyrim i krijuar pak e nga pak ndër vite, ai që më thotë se nuk jemi ne,
por janë udhët ato që na zgjedhin. Fati, rasti, zotat apo Zoti vetë, e sjell
punën aq mirë, sa bën që e gjitha kjo të duket sikur jemi ne ata që zgjedhim.
Nga ky iluzion ne marrim besim, krijojmë jetën tonë, ëndrrat, jetën, familjen,
profesionet. Prej këtij mashtrimi të bukur milenar nuk e kuptojmë se në këtë,
mes viktima jemi ne. Udhët presin, gjuetare, si gjithmonë. Sapo na pikasin tek
shfaqemi, udhët bëhen gati, prepsen, pispillosen, na joshin duke shfaqur për ne
më të mirën e vet. Falë këtij truku, kësaj loje, vesi na bëhet i bukur. Ndaj
jepemi, pa ditur se si do të përfundojë.
Diku aty, nga nga
fillimi apo mesi i udhëtimit, jeta përsërit letërsinë, njëlloj si në kapitullin XXII të Princit të Vogël të Saint-Exupéry-së. Përballë shfaqet shinandërruesi,
qenia e pakuptueshme që vjen të na fusë në udhë apo të na nxjerrë fare nga
shinat. Kështu duhet të ketë ndodhur me mua, kur studjova muzikë, kur për ca
kohë u bëra detar, mësues, sportist, kur zgjodha të kem këtë jetë dhe njerëzit
që kam përreth. Gjithmonë nëse këta kam mundur ndonjëherë t’i zgjedh, them,
duke theksuar se fjalën zgjedh e
përdor si variacion të gjendjes të jesh i
urdhëruar me zgjedh.
Secili paska unus mundus-in e vet. Dhe udhëtimet për
shembull, ngaqë përmendëm udhëtimet, kryhen edhe pa u larguar kurrë nga vendi
yt. Ajo që sjell në jetë, s’është tjetër veçse kthimi i asaj që ke marrë në
përdorim. Këto kanë bërë që të heq thuajse dorë nga
gjuetia letrare, duhet thënë, duke bërë paqë me rrugën që ndoqa.
- Çështje përjetimesh, përvojash, kuptim më i thellë, dëshira të mbetura në hoje,
apo është mirëkuptim me jetën kjo mosdëshirë për të mos marrë pjesë ku?
- Nuk duhet
vështruar si dorëheqje. Ka një kuptim të thellë metaforik ky varg i çmuar që
thotë: Mos ji gjahtar, më mirë të jesh
viktimë. Mendoj se nuk ka nevojë të shpjegohet, kur sheh prindërit që
plaken, fëmijët që i binden ligjit të jetës dhe dëshirës sonë - rriten, por
edhe largohen. Gjithçka lë gjurmë mbi ne, pavarësisht se gjurma duket as sa e
çara që lë peshku në ujë.
Duhet me qenë i
gatshëm, sy e veshë, për ta pikasur kur ndodh shpërthimi i madh. I njëjtë në
formë, madje dhe në përmasë me atë që i ndodhi Gjithësisë. Big beng-u i brendshëm ndodh për të gjithë, ndonse jo të gjithë
arrijnë ta kuptojmë. Ndërkohë jeta bën të vetën. Im atë, për shembull, me të
cilin mbyllej biseda jonë e një dekade më parë (të kujtohet ai njeriu që, duke
e krahasuar me Kapedan Stormfield-in, e cilësoja si poetin më të madh mes të
panjohurve, një farë Jacques
Vaché-je, që nuk shkroi
asnjë varg, por besoi se poezia nuk është domosdoshmërisht formë e shkruar apo
e thënë me fjalë, është gjendje, gjest, ritual) tani nuk jeton më mes nesh.
- Dhe përsa i takon përvojave të shkrimit?
- Po mësoj.
Periudha paraardhëse duhet përfilluar gjithmonë si periudhë ushtrimi. Kam
arritur të kuptoj se në të ashtuquajturën „shkrimësi”, është procesi ai që ka
vlerë, jo produkti. Kam marrë vesh edhe se jo pasuria, por pasurimi, sidomos me
përvoja, është ajo që kërkoj. Ndonëse ngadalë, mund të them se kam bërë diç
përpara në deshifrimin e alfabetit të durimit. Letërsia, më shumë se sa
profesion, ka qëndruar në lartësinë një e besimi të pakushtëzuar.
Njeriu që shkruan,
ai që mban mend dhe shënim, i ka rrugët po aq të pafundme dhe të çuditshme sa
dhe Zoti. Në një botë që, për të mbijetuar, shtrëngohet të vërtitet e të
lëvizë, shkrimtari thyen rregullin kryesor të gjithësisë: shkrimtari ndalon,
zgjedh palëvizshmërinë, statizmin dhe ulet, ngulet, ngujohet për të kryer punën
e tij. Lë botën dhe kokën t’i vijë vërdallë.
Jeta ndodh. Diçka
bëra dhe diçka lashë pa bërë, ndonse joshja dhe ndjellja vazhdon të mbetet. Nuk e di, gjërat që dua, ato që në një mënyrë a në
një tjetër u kushtova kohë, përkushtim e vëmendje, a do ushtrojnë mbi mua të
njëjtën forcë tërheqëse edhe më vonë, në kohë?
- Prapë Koha? Si ndeshje, përballje me përjetësinë që na shfaqet në formën e një
parajse artificiale. Është e përkryer marrëdhënia e kohës me veprën letrare,
apo ka vend për përmirësim?
- Njeriu është i
panginjur. Kryesisht me kohë. Ndaj dhe Përjetësinë e ka vendosur si pikën më të
epërme të listës e kërkesave të tij. Kërkon hise të ngjasme me Zotin. Njeriu
vetëmashtrohet këndshëm, duke krijuar iluzionin se jo jeta, por vepra mund ta
bëjë sfidues. Thellë-thellë edhe ai e di. Ndihet i limituar, i mbajtur peng jo
vetëm në gjeogafinë e vet (Hapësira), por edhe në historinë e tij (Koha). Dhe
jo vetëm në njërën jetë. Edhe në jetën e përtejme e presin kufizime. Mirë që
vendqëndrimi i është përcaktuar, (Zgjidh e merr! Për ty kemi këtë ofertë, o
njeri: Tokë... Ferr... Purgator... Parajsë...) por i është caktuar edhe
kohëqëndrimi. 100 vjet në Tokë. Në Purgator do të rrish ca më gjatë. Si i
dënuar për mburrje, lakmi dhe krenari të tepruar, le të themi fillimisht 500
vjet. Pastaj mund të mbërrish në Parajsë, sigurisht nëse të pret puna....
Duhet qeshur herë
pas here, apo jo? Duhen takuar zonat e ndaluara: ironia, sarkazma, absurdi.
Gëzimi dhe kënaqësia, përveçse jetëshkurtëra, nuk gjenden lirisht në jetën
tonë, ashtu siç gjendet oksigjeni, për shembull, në gjendje të lirë në natyrë.
Atëherë diçka duhet krijuar. Rrugët dhe shtigjet janë të pakta. Mbetet të
sfidojmë (si sprovë) ditët, kohën që nuk e lëmë, por na lë pas. Gjithçka mbetet
e hapur, ftesë për përkryrje brenda kufizimit njerëzor. Dhe këtu nuk e kam
fjalën për diçka suprealiste. Është
sërish një libër, por i shkruar tashmë. Aty rrëfej historinë e një njeriu të
racës sonë. Është një njeri që lexon dhe që mban shënim, të cilit një ditë i
shkrepet t’i japë fund kënaqësisë së vet kryesore, të ndërpresë leximin dhe të
ulet të shkruajë vetë...
Nga keqardhja
ndoshta, apo nga ndonjë shtysë e fshehtë, nga ndonjë besim okult apo ndonjë
ndjesi e squllur, nuk di të them. Por ky lexues i shndërruar në shkrimtar e
përfytyron këtë gjithçka si një operacion shpëtimi. Kë shpëton? Përpiqet me
mish e me shpirt t’u japë drejtim, t’i kuturisë e t’u ndreqë fatin personazheve
që shkrimtarët mëdhenj i braktisin, i harrojnë në funde kapitujsh a në mbyllje
të romanit. E mban mend njeri se ç’bën Lara e Zhivagos pasi kthehet nga
funerali? E kujton kush se çfarë mendon me vete Tashtego teksa ngul flamurin e
ri në direk, ndërkohë që kapedani Ahab e ka kuptuar me kohë se nuk ishin ata që
e ndiqnin Mobi Dikun, ishte balena që i ndiqte ata? Çfarë vështron Niku në
kapitullin e nëntë, teksa mendon se Amerika është krijuar për ëndërrimtarë si
Getsbi i Madh, por ëndrra amerikane kishte vdekur? Si mbetet Holdeni i
Salinger-it, kur në kreun e dytë të librit dëgjon leksionin e Dr. Thurmer se
jeta është lojë dhe duhet të luajmë në përshtatje me rregullat? Janë harruar
pas një dere të mbyllur, duke vështruar nga dritarja, teksa rendin në fushë.
Janë personazhe jetimë. Askush nuk i
mban mend ato skena. Madje as autorët vetë. Por nuk mund të thuhet e njëjta gjë
për lexuesin-shkrimtar. Ai jo vetëm që kujtohet, por di edhe se ç’duhet të bëjë
me ta.
E shohim se si i
mbledh personazhet e tij. Zgjedh mes tyre. Heq keq, gjersa e përfundon këtë
punë ferri: gjetjen, koleksionimi, klasifikimin dhe në fund edhe seleksionimin
e personazheve të harruar. Të gjorët personazhe. U duhet gjetur një zgjidhje.
Lexuesi-shkrimtar vendos ta bëjë këtë, por do i duhet edhe një motivim. Ndryshe
e gjitha rrezikon të quhet lajthitje kur ta pyesin pse e bën? Ngaqë thellë-thellë i urren shkrimtarët e mëdhenj?
A thua ngazëllehet
kur i gjen ata në gabim? Mos vallë e ka pasur letërsinë një ambicje të fshehtë
dhe ndonjë prej shkrimtarëve i theu zemrën, nuk i ktheu përgjigje apo iu
përgjigj sertë? Për këtë shkak nis t’u përmirësojë veprën, duke u bërë sakaq
edhe vetë pjesë e atyre që urren? Apo ngaqë falë letërsisë, ka mbetur në thelb
njeri i mirë dhe beson se po t’u gjejë një fund veprave të të tjerëve, i kthen
borxhin letërsisë? Është dashamirësi apo mënyrë hakmarrjeje kjo sjellje e tij?
Në mos qoftë një aventurë krejt pa mend, kjo s’duket gjë tjetër veçse luftës e
anonimatit ndaj njerëzve me emër.
Lexusi-shkrimtar
ndërkohë punon me ngulmim. Lexon, grumbullon, plotëson dhe përmirëson veprat e
të tjerëve. Jo. Atë që pak e nga pak po bëhet vepra e tij. Lexuesi-shkrimtar
është i bindur se po kryen një shërbim të shenjtë. (Kështu i shkoi një herë
nëpër mendje).
Po pikërisht
atëherë kur ne mendojmë se u vjen fundi mundimeve dhe peripecive të tij dhe
vepra po mbyllet me sukses, vërejmë se lexuesi i historisë nuk është i kënaqur,
madje po pvrgjumet! Ai është i paqartë. Ka pyetje. Kush është ai që shkruan?
Cili është autori i librit? Shkrimtarët e mëdhenj që shfaqen në tekst përmes
lexuesit-shkrimtar? Lexuesi-shkrimtar që u shton atyre tekstin e vet? Apo
dikush tjetër, që shkruan historinë të gjithëve? E kotë të vrasësh mendjen. Më
mirë mbyll librin. (Këshilla praktike për shkrimtarët e rinj. Kur lexuesi ndjen
mërzi ka të drejtë lexuesi. Kur lexuesi përgjumet ke faj ti. Ndaj në këtë çast
lexuesit të bajatosur i hidhet një kockë stilistike. Thonë se letërsia
policor-thriller ka lexues, apo jo?) Këtu vjen epilogu dhe kthesa historisë.
Sajohet një truk. Lexuesit-shkrimtar i ngjitet një huq apo bën një sjellje e
pahijshme. Flet me vete, me zë të lartë, madje edhe në gjumë, duke dekonspiruar
planin e tij. Këtë e shfrytëzon fqinj i tij, një gazetar i kronikës, me hundë
prej skileje, që dyshon tek ai. Në fillim luan, si me një të çmendur. Më pas e
përfshin lexuesin-shkrimtar në histori vrasjesh dhe arratish. Mund të lexohet
dy në një. Edhe si letërsi postmoderniste edhe si roman policesk. Ndërkaq edhe
lexuesi është bërë esëll.
Si mbyllet? Fundi?
I ngjashëm me Don Kishotin të duket? Me Pierre Menard-in? Jo me Calvino-n apo Marquis
de Sade? Opera aperta. Do vonohem edhe ca me
gjetjen e titullit (i cili, ndonse imcak si detaj, lyp po aq vëmendje sa gjetja
e shënimit nën pikturë apo gjetja e gozhdës së duhur që do të mbajë peshën e
pikturës). Kjo, për t’iu përgjigjur pyetjes, është një nga ato që ndodhën
ndërkohë...
- Njëheresh me vëllimin „Libër deti” poezia
jote ngrihet në një tjetër nivel të përcjelljes së kumtit. Si ndodhi ky libër? Çfarë shënon ai në krijimtarinë
tënde, në atë që tashmë është botuar dhe në atë që synon të shkruash?.
- Nga koha e botimit kanë kaluar aq vite sa ma kanë bërë të mundur t’i qasem
librit si të qe libri i një tjetri. Kjo, saje një
farë ftohtësie, që libri ka krijuar ndaj meje dhe largësisë sime prej librit.
Ç’mund të them? Libër deti është vijim i një mënyre të
shkruari, që nis me Anija e gjumit
dhe merr trajtë me Strabizëm. E kam
fjalën për librin-bërthamë, që, për nga tema,
sillet rreth një koncepti monodik, ndërsa për nga avitjet dhe qasjet, është
shumëzërash, kredhje dhe fluturim, binar, siç dhe është deti, dyfarësh, pengesë dhe mundësi. Por deti në krijimtarinë time është një gjendje. I ka
fituar territoret e veta, duke u shndërruar nga hapësirë ndarjeje, në
pikëtakim. Ndaj libri është kalimi nga nevojat te përvojat,
si droja që provojmë kur dëshirorja e mallkimeve dhe e uratatave merr formë
urdhërore, të ngjashme me… páfshi... zonjusha me vel prej kërpi / Dhe anije me vela
mëndafshi...!
Është shkruar se ky libër nuk ka thjesht vargje të endura a të punuara, siç e do zanati. Është riorganizim i
kujtesës vetjake, mpleksur me kujtesën e
paraardhësve të mi. U kushtohet atyre që i qëndruan detit përballë, që e përcollën dhe e
pritën, që lundruan dhe u mbytën, po aq sa dhe atyre që i kthyen shpinën.
Si teknikë leximore libri këshillon leximin e
vijueshëm, pasi nuk është bashkim i poezive të shkruara rreth tematikës së detit. Ka qenë si të ndërtosh një anije prej druri në stere, një trup që listelë pas listele fillon nga pjesa që zhytet nën
ujë, nga ajo që nuk duket, që thyen dallgët, por që fatkeqësisht prek edhe
fundin. Këtë përvojë shkrimore shpresoj ta provojë edhe lexuesi.
U kthehem
kujtesave, pasi Libër deti i drejtohet atyre, në fakt. Kujtesës së duarve që
ruajtën zanatet, kujtesës së gjuhës që fshehu për t’i ruajtur fjalët detare,
kujtesës së zemrës që mban mend qoshkat, cepat e moleve dhe jo rrugët kryesore,
kujtesës së fytyrave që kripën e erërave dhe gërryerjen e djersës e mbajtën
shënim në rrudhat e ballit dhe të faqeve. Fjalët, që kanë
jetuar gjatë brenda meje, janë shkruar në fare pak muaj, thuajse me një frymë.
Ngjan si një zgjatje dore, ftesë për një udhëtim jo aq të rëndomtë dhe të shpeshtë. Një ecje mbi ujëra, nëse beson se mbi ujëra ecet, aty ku nuk ndihemi të sigurt dhe ku asgjë nuk është e njëjtë dhe e thjeshtë.
Një libër
përvojash është thënë, që ndonjëherë të tremb, kur nomatis: Për të ruajtur lëkurën
mos kurse, bli barkë! Mos harxho kot para për vela
në stere të thatë. Bli erë të shtrenjtë! Mos ki frikë.
Me botën bëj luftë. Me veten paqë. Bota është bërë për të qenë varkë.
Jeta shëtitje. Si të endesh pa menduar për vdekjen nga kiçi në bash; apo Varkë e vogël / dhogë e ngopur / Dalsh nga bryma, rënç në ngrica
/ Remin e gjatë, direkun e mesit / I përdorsh për paterica.
Navigare necesse est, vivere non est
necesse. Kaq është e gjitha. Të tilla kanë qenë përvojat e mia,
pjesë e së cilave bëhet lundrimi, por edhe leximi. Në fund të leximit shpresoj
që deti simbolik, deti si peizazh, deti metaforë, deti sjellës i begative dhe
deti zi i mërgimeve të mëdha të shqiptarëve, t’ia ketë lënë vendin detit
personal dhe njeriut që nuk rresht së grishuri përballë tij.
- Nuk ke lënë pasdore as prozën, siç u pa nga
rrëfimi i dy sinopseve. Tregimi,
parabola, rimarrjet nga mitologjia shqiptare dhe jo vetëm, romani… Ku e ndjen
veten më në shtëpi?
- Prej të njëjtës
materie, si mëndafshi, për shembull, mund të bësh shami të shenjtëruara, siç
Otelloja i rrëfen Desdemonës, diku në Aktin 3, por mund ta pëdorësh edhe për
parashutë. Janë të shumtë ushtarët që shpëtuan në luftë prej saj, por poeti,
njëlloj ushtari, siç shkruan Nichita Stănescu, vdes në ajër, që prej së largu, nëse fillon të shkruajë me parashutë. Për prozën që sapo e
kam përfunduar dhe kam ende në dorë, më duket se me të vërtetë u zgjata pak në
hyrje, ndaj, duke kërkuar ndjesë, nuk po e teproj edhe më.
- Festivali „Poeteka”, aq i vlerësuar dhe me
ndikim u zgjerua me Revistën „Poeteka” dhe me takimet letrare që kryeni
heraherës. Revista përfaqëson tanimë një forum të zgjedhur të kulturës poetike
evropiane. Si e sheh zhvillimin e saj të mëtejshëm? Është një tempull qëndrese
ndaj pragmatizimi të jetës, apo edhe një pikë udhërrëfyese për atë që do të
ishte mirë të ndodhë me njeriun (lexuesin) e sotëm?
- Veç të
tjerash, në kontekstin
shqiptar POETEKA është një histori mbijetese. Metafora e urës. Vetë ura,
domethënëse për veprimtaritë letrare, priret të lidhë e të mbartë dhe përpiqet
t’i çlirojë njerëzit e një shoqërie nga kompleksi i të qenit “i vogël”, “pa
vlera”, “vetëm” dhe sidomos nga mania e të qenit “të vetmit”, “të parët” dhe
“më të mirët” në botë. Me themelimin e Festivalit në vitin 2005, të revistës
“Poeteka”, e cila ka arritur një moshë qëndrese me 35
numra të botuar në dhjetë vjet, me leximet e përmuajshme të krijimtarisë, me
botimet nga gjerdani i letërsisë bashkëkohore të Ballkanit dhe me themelimin e
Rezidencës evropiane për Shkrimtarë e Përkthyes, njohur si - “Tirana in
Between”, POETEKA, nga një vend i posaçëm për poetët dhe kulturën letrare,
është shndërruar në një faktor ndikues, me mundësi për kontakte dhe promovim të
autorëve dhe shkrimit krijues.
Njësitë e saj
janë pika referimi për të ngjashmit e vet në Evropë, veçanërisht Ballkan.
Revista mbetet formë sfiduese, që mban gjallë një klimë jo konformiste, që nuk
ndjek shijet komerciale, që ruan marrëdhënien mes zërave të rëndësishëm, sjellë
si modele letrare dhe tekste eksperimentale të më të rinjve, shkrimtarë dhe
përkthyes, që e kanë nisur krijimtarinë pikërisht në faqet e kësaj reviste
letrare.
Gjithçka tjetër
është dhe mbetet formë qëndrese, ku ende, përfat të keq, pjesa më e madhe e
energjive shkon jo për rritjen,
zhvillimin, por për ta mbrojtur
nga zvetënimi dhe humbja
atë që tashmë e kemi krijuar. Kjo bën që metafora e urës, përmendur më lart, të tingëllojë
cinike. Kërkon të jesh urë? Përnjimend? Nëse do të jesh tamam një urë, urë që
bashkon, që lidh dhe që mbart, duhet të të shkelim me këmbë, për ta provuar se
je vërtet siç thua, një urë. Ndryshe ç’urë qenke? Megjithëse uroj të kundërtën, besoj se edhe me Haemus-in të tilla gjendje janë provuar?
- Ke qënë i pranishëm jo vetëm me libra, ese,
tekste e përkthime, por edhe i ftuar në tubime të ndryshme letraro-kulturore.
Ku (dhe kur) ndodhet sipas teje letërsia shqipe? Cila është marrëdhënia e
vërtetë, përtej shtypit dhe modave, mes kulturës perëndimore dhe asaj lindore?
- Vonesën, do të veçoja si tipar të
përgjithshëm. Humbjen e ritmit lidhur me atë që shkruhet dhe teknikat e
shkrimit. Dikur, para se ta humbnim ritmin, edhepse vonesat ishin të pranishme,
ndihej se letërsia shqipe ishte, në një farë mënyre, pjesë e sistemeve letrare. Mes mëdyshjes
për t’u përshtatur apo për të përcjellë vlerat, ajo që shkruhet, më shumë
se sa letërsi, është modë letrare dhe mungesë orinetimi. Të paktë janë shkrimtarët që shkruajnë për vete. Një pjesë
prej tyre madje duken të gatshëm për t’iu nënshtruar sërish porosisë. Nuk ka
rëndësi nëse porosia vjen nga tregu letrar apo nga një botues që parapëlqen
temat klishe Made in Shqipëri. Ai që mungon është shkrimtari “freelancer”, ai që jeton falë
tekstit të vet. Kjo mungesë na bën të gjithëve fajtorë, i hedh fajësi gjithë sistemit: botuesve që nuk investojnë, kritikës
që nuk lexon dhe nuk shkruan, lexuesit që nuk kontribuon duke sakrifikuar pak
orë leximi, medies që ka tjetër fokus dhe kolegëve që nuk lexojnë
njëri-tjetrin.
- Çfarë vendi dhe çfarë peshe mendon se ka
shkrimtari në shoqërinë e sotme shqiptare / shqipfolëse?
- Peshë
imagjinare. Nganjëherë më duket se shkrimtarët tanë jetojnë jo në gjendje
historike, por brenda një mitologjie, pas të cilës mbahen me thonj. Disa madje
as që e kuptojnë se ka ndryshuar sistemi dhe pandehin se shoqëria dhe shteti u
ka ndonjë borxh. Pa dashur të jem mohues dhe as tejet i ashpër, mendoj se
shkrimtari shqiptar e ka humbur rëndësinë përballë shoqërisë së vet. Flas për
rregullin, jo për disa përjashtime të rralla. Veç prirjes globale, mendoj se
kjo humbje rëndësie lidhet me konsumimin letrar dhe etik. Nëse mes palëve,
lexuesit dhe shkrimtarëve, nuk ka më pëlqim, pafajësia nuk është me të parët.
Ajo që nisi si
mbijetesë dhe vetëmbrojtje, ka përfunduar si gjendje përshtatjeje me të gjithë mjediset. Jeta letrare në
Shqipëri është krijuar falë pushteteve anësore, jo falë shenjës dhe referencës
letrare.
Teksa i sheh se si
i jepen me zell pas jetës së re virtuale, kupton se shkrimtarët e sotëm
shqiptarë jetojnë në zemrat e medieve, jo të publikut që lexon. Disa prej tyre
madje, kanë shkuar aq larg, sa prej kohësh banojnë nën ca akuariume, që ne i
quajmë ekrane, ndërkohë që ata vetë i përfytyrojnë si tribuna apo si bunkerë të
sigurt ndaj harrimit.
Pse dhe kur ndodhi
kjo? Të shtënë, siç jemi, pas heroizimit të gjithçkaje, nuk kemi filluar të
shkruajmë ende historinë paralele – historinë e konformizmit. Duke u marrë
gjatë me stilistikën, me mënyrat e thënies dhe jo me thelbin e asaj themi (një
herë për të qenë të kuptueshëm nga publiku brohoritës, ndonjëherë për të qenë
të pëlqyer nga regjimi, dikur për t’i shpëtuar kthetrave të tij dhe sot të
ndjellë nga komercializmi) shkrimtarët shqiptarë, në pjesën sunduese, u thanë
dhe u thonë po konformizmit. Nuk
lipset, dhe as që ua kërkon kush martirizimin. Thjesht detyrën. Atë që vetë e
pohojnë se e bëjnë me vullnet të lirë.
Pranojmë se jemi
një shoqëri e vonuar. Por kjo vonesë nuk erdhi ngaqë nuk përdorëm teknologji,
teknika dhe mjete bashkëkohore. Në kohën e pyetjeve, na mungoi përgjigja e
duhur. Shkruam, heshtëm dhe u bindëm.
Në të njëjtën kohë
lexuesit evropianë morën këshillë nga shkrimtarët e vet më të mirë, mbi të
vërtetën e komunizmit në Lindje apo në Perëndim dhe artin të tij-realizmit
solialist (Mendja e robëruar, C.
Miłos, 1953; Blloku i Artë, D. Lessing, 1962), mbi
shndërrimin e individit në një mjet teknologjik, mbi humbjen e identitetit saje
zhvillimeve teknologjike (Më e mira e
Botëve, A. Huxley, 1932), mbi diskriminimin dhe vështirësitë e të qenit
grua në shoqëri, (Një dhomë më vete,
V. Woolf, 1929; Seksi i dytë, S. de
Beavoir, 1949), mbi humbjen e domethënieve, përjetimit dhe kuptimeve të jetës (Princi i vogël, Exupéry, 1943), mbi racizmin dhe lehtësinë e degradimit te
njeriu si qenie humane (Nëse ky është
njeriu, P. Levi, 1947), mbi vendosjen dhe të ardhmen e regjimeve totalitare
(1984, G. Orwell, 1949), mbi
marrëzinë dhe cinizmin e luftës (Lamtumirë
armë, E. Hemingway, 1929).
Tek ne nuk ndodhën
këto. E kemi shfajësimin. Diktatura. Totalitarizmi. Ndaj edhe medaljet e
nderimet që kërkohen sot janë zhvleftësuar, po aq sa monedhat e gjumashëve të
Efesit, që ndenjën të mbyllur në shpellën e tyre dhe u zgjuan pas 309 vjetësh.
Kam një pyetje:
Mos vallë u zbut apo mos u bë më e arsyeshme diktatura? Mos u trondit dhe u
rrëzua më shpejt regjimi? Falë romaneve, tregimeve, novelave, vjershave,
poemave dhe poezive apo teksteve të këngëve mos u bë më e durueshme vetmia dhe
mos u thye izolimi? Autorët shqiptarë, përveçse e përshkruam bukur, i vunë edhe
një diçiturë optimiste, kuptimplotë, parajsës socialiste. E kuptoj. Mund të
vetëshfajësohen duke thënë se e bënë për ta bërë sa më karnavaleske, se nuk ka
të vdekur pa kostum dhe pak pundër në fytyrë. Askush nuk kërkoi ndjesë për
helmimin në masë me ideologji dhe prishjen e shijes. Publiku ka prirjen të mirëkuptojë
deri diku heshtjen, pëshpëritjen nën zë, por jo bashkëpunimin. Me sa duket
shkrimtarët shqiptarë presin që të zbresin nga skena me duartorkitje, gjë që,
falë konformizmit dhe humbjes së lirisë së mendjes dhe të shpirtit, nuk është
ndonj çudi të ngjasë. Të gjitha këto kanë ndikuar që besueshmëria e lexuesit të
jetë në nivele të ulta dhe roli ndikues i shkrimtarit në shoqërinë tonë të jetë
siç është: i zbehtë.
- Të ka shkuar ndonjëherë ndërmend të
përqëndrohesh vetëm në shkrim, larg ‚rrëmujës e rrëmetit’, apo këto të fundit
vlejnë në mënyrë të posaçme për ta zgjuar, ose për ta mbajtur pa gjumë
vetëdijen e shkrimtarit dhe duhen marrë, si të ishin ilaçe, ose edhe mikrobe,
me masë?
- Jo. Ose rrallë.
E përditshmja më lodh. Kur ajo, në vend të thelbit më gostit me ndodhi, habere,
me news të cilat ndodhin live dhe on line, më vjen të marr arratinë. Por
ç’kuptim do kishte kjo, kur shkrimtari është gjithmonë në gjendje arratie. Mendje merr malet, nuk është, sipas
meje, vetëm ideali romantik i largimit nga urbania dhe kthimi në natyrë. Është
gjithashtu edhe arrati drejt majave, aty ku jo vetëm orksigjeni, por edhe
mendimi është i pastër. Gjithsesi, është çështje leximi siç dhe një çështje
ritmesh mes të përditshmes dhe të përjetshmes, të dallueshme nga njëra-tjetra
sa zvarritja me ecjen dhe sa ecja me fluturimin.
Por edhe në ato
raste kur dua të marr arratinë, nuk e kërkoj si rikthim në Arkadinë bukolike. E
gjej veten më mirë kur jam veç dhe i përfshirë. Është gjithashtu çështje
distancash dhe bindjesh, për t’i dëgjuar urdhërat që jep vetja: qëndro aq larg
jetës sa jeta të mos të nxjerrë jashtë vetes dhe aq pranë sistemit sa sistemi
të mos të të gllabërojë.
Shoqërisë
njerëzore, njerëzimit global, duket i ka ndodhur diçka e re, e pangjarë në
evolucionin e vet. Është rast për t’u mbajtur mend ky që shohim. Goja, stomaku
dhe anusi i shoqërisë janë aq pranë sa mund t’i quash një organ. Pika që merr,
pika që bluan dhe pika që jashtënxjerr thuajse janë bërë bashkë. Çfarë duhet të
bëjë shkrimtari në këtë realitet? Si të mbijetojë si ,qenie shkruese’?
- Nëse do të duhej të përmblidhje me shkrim,
ose me mend, simbolet thelbësorë të veprës sate, si do të tingëllonin?
- Në një vepër
letrare gjithçka mund të interpretohet si simbol. Që nga emrat e personazheve,
mungesa e tyre apo shenjimi i njerëzve me një numër apo thjesht me një shkronjë
të vetme. Ndaj më tepër se te simbolet, përqendrohem te motivet dhe tematika.
Një i tillë është deti. Megjithëse nga unë nuk është përdorur qëllimshëm me
vlerë simboli dhe prirjen për alegori, deti, në lexime të ndryshme ka fituar
domethënien e jetës së panjohur, pa fund e anë, me plot rreziqe e peripeci, të
detit të dhimbjes, por edhe të pasionit, i mençurisë së gjerë e të thellë, por
edhe i marrëzisë, det që lidh dhe ndërpret lidhjen, det i krijimit të jetës,
por dhe i vdekjes që vjen po prej tij.
Secili bën leximin
e tij. Pyetja, në këtë rast, është si do të lexojmë: si lexues, që përfshihet
në kënaqësitë e leximit apo si lektorë, që u gjejnë shpjegim tropeve? Pa dashur
ta thjeshtëzoj dhe, edhepse jo rrallë i kam ditur alegoritë që fshehin, për
detin kam shkruar drejtpërsëdrejti. Është jeta në det, rreziku dhe kënaqësitë,
ndërtimi i anijes nga duart që njohin mjeshtëritë. Kam shkruar për vdekjen në
anije, me telashe krejt të ndryshme nga vdekjet në tokë. Kam shkruar për një
bibliotekë në bordin e anijes dhe për leximet në lundrim, që ndryshojnë
kryekëput nga bibliotekat dhe leximet në tokë. Kam shkruar për lundrimet, për
frikën nga mbytjet dhe dëshirën e kthimit në shtëpi, për kontrabandën, për
kinemanë dhe shahun në kohën e shërbimit, që mundën vetminë dhe ushqyen
miqësinë e detarëve. Por kam shkruar edhe për vetminë e grave dhe mungesën e
prindit te fëmijët e detarëve.
Kam shkruar pa
dashur të krijoj mite, aq më pak të stis simbole dhe akoma më pak të idealizoj
këtë mënyrë të vështirë jetese. Lundrimi dhe ujërat kanë qenë pjesë e
elementeve narrative. Kush ka dashur të zhytet më shumë, lënda ia jep
mundësinë. Por mëtimi për t’i kthyer ato në metafora më është dukur mundim.
E njëjta gjë ka
ndodhur edhe me gjarprin (e shtëpisë), apo me shtëpinë vetë. Kritikët e paskan
pasur të lehtë. Gjarpri = urtësia = përvoja (siç shprehet dhe Krishti) = lidhja
me dëbimin = shtëpia si Eden = afrimi i vdekjes = zhvleftësimi i jetës = jeta
si çmendinë = një lumë që rrjedh atypari (i ngjashëm me gjarprin dhe ai)...
Mjafton një fjalor simbolesh dhe pikë.
Vazhdoj të
këmbëngul se plaku aty nuk është pleqëria. As djali nuk është brezi i ri që hyn
në jetë për të nxjerrë të vjetrën jashtë dhe për të ndërtuar një shoqëri të re
(thua ndryshimet demokratike të paralajmëruara nga letërsia?!). Ai mbetet një
plak në hall të tij, të cilin një ditë, pikërisht kur nuk pritej, i biri e
nxjerr jashtë dhe plakut i duhet të bëjë një shëtitje për të kthjelluar
mendimet dhe për t’i gjetur një zgjidhje hallit që i ka rënë.
Po kështu ka
ndodhur edhe me disa tregime ku shfaqen kopshti i fëmijërisë dhe disa mjedise
të brendshme shtëpie (a duhet të kujtojmë doemos humbjen e pafajësinë dhe
daljen nga e Kopshti në Eden?!). E njëjta mënyrë interpretimi edhe me dollapin
e shtëpisë ku u rrita (të ndërmendim shpellën platonike apo ndonjë gjë
tjetër?!) me shpellën, lumin, vdekjen, udhëtimet, dashurinë, muzikën, gabimi,
tradhtinë, vesin, dhunën, pacifizmin që në një formë a në një tjetër, ndeshen
në krijimtarinë time. Interpretime klishe.
- A ke edhe sot të njëjtën lidhje me fëmininë
dhe me ‚banorët’ e saj?
- Banorët e
fëmijërisë sime nuk ishin të gjithë magjikë. Përmes teksteve më të fundit
eseistike, shkruar si fact-fiction
dhe botuar te Lindur në Provincë, kam
mundur të ruaj disa prej tyre. Një kopështije, që rrethonte shtëpinë private,
ku u rrita dhe që ishte ndryshe nga kopshti publik, ku u mbyllën moshatarët e
mi. Një dollap i madh, ai që përmenda më lart, ngecur si një maune rëre diku
mes themeleve dhe trarëve të shtëpisë, mbushur me veshje dhe me uniforma pune
dhe lufte. Dëshira për të qenë i padukshëm, si Karkanxholli i përrallës. Ekipi
i futbollit të lagjes dhe ndjekja e ndjeshjeve të Lokomotivës në radio. Zhytjet
nën det, në kërkim të Durrrësit të zhdukur. Orkestra e parë ku mora pjesë.
Historitë e tim gjyshi mbi luftën dhe të huajt. Fshehja e varfërisë nga syri i
fëmijës. Krijimi i qytetit të ri industrial, si sfidë ndaj portit dhe jetës
detare të qytetit. Bisedat me zë të ulët mes të afërmve. Betimi për shallin e
kuq të pionierit... E kuptoj. Gjithçka ka prirjen të shndërrohet në simbol apo
metaforë. Por janë thjesht kujtime fëmije, pa kurrfarë idealizmi.
- Cila do të kishte qënë pyetja jote
themeltare në një bisedë si e tanishmja?
- Një intervistë
si kjo, sidomos kur vjen pas një kohe disi të gjatë, është si të të dhurojnë
një katedrale, nga ato të mëdhatë, me muret bosh, me suva të mirë, përzierje e
së bardhës së vezës me lesh bagëtie, lyer me shërbet gëlqereje, siç puna e do.
I vetëm, njeriu do
këshillë, e ka të vështirë t’ia dalë. Nga t’ia fillosh? Nga afreskat, nga
objektet e shenjta, nga organoja me ajër apo nga mëdyshja nëse do të ketë apo
jo besimtarë? Edhe pse i joshur nga të gjitha këto, dua të jem mirënjohës, të
falënderoj për mundësinë e rrallë.
Mund të preknim në
bisedën tonë ndoshta edhe muret. Muret mbajtës dhe muret ndarës. Për muret e
lidhura me themelet. Mund të flisnim për muret e shembur, për muret e çarë, për
muret e rinj. Për muret, të cilëve duhet t’u sillemi përqark, me pyetjen
fillestare: mbajnë apo bien, nëse mbi këto mure të vjetra shkruajmë diçka apo
nëse aty projektojmë ëndrra?
- Po përgjigja e saj?
- Po e mbyll me Robert
Frost-in, për të mos e
braktisur edhe atë si personazhet dytësorë, me të cilët lexuesi-shkrimtar sajoi
në romanin e paralajmëruar këtu. Poezia e tij Mending Wall e ka një përgjigje.
Sidomos kur mes vargjesh shfaqen gjahtarët, ata që për të zënë lepurin dhe për
të kënaqur langonjtë, shembin murin, duke mos lënë gur mbi gur.
Nuk ka shfajësim.
S’mund ta mohojmë. Edhe në këtë rast, madje që një shekull më parë, kemi qenë
ironikisht të paralajmëruar. Ishte viti 1914. Nuk lexuam. Ishim të zënë, siç
jemi edhe tani, me The Great War. Me
Luftën e Madhe. Dhe ndjesë për zgjatjen. Aty ku fola për romanet në proces mund
ta kthenit faqen. Ndodhi ngaqë bisedojmë rrallë. Një herë në dhjetë vjet.