Nuk ka shkrimtar të madh apo të vogël, të mirë apo të keq, ka vetëm shkrimtar. Për mua shkrimtari është ai mashtruesi i madh, që megjithëse e kuptoj se më mashtron, vazhdoj ta besoj. Kam dëshirën të më mashtrojë, të më thotë gjëra që as ai, as unë nuk kemi mundësinë t’i jetojmë, megjithatë i përjetojmë në sajë të rrëfimeve të tij.
Kur berberi Ivan
Jakovlieviç futi dorën në bukën e ngrohtë, që sapo kishte nxjerrë Praskovja
Ivanovna dhe nxori që andej një hundë, e kuptova menjëherë që Gogoli po më
mashtronte keq, megjithatë e lexova novelën e tij me një frymë, e lexova
përsëri e përsëri, duke e vazhduar këtë gjë herë pas here deri më sot, pas kaq
shumë vitesh.
Mirëpo shumë e shumë
kohë më parë, para se të dija të lexoja e të shkruaja, nëna ime më tregonte një
histori që unë e besoja dhe vazhdoj ta besoj edhe sot e gjithë ditën: te zgavra
e një lisi të vetmuar, s’dihej se si e qysh, vinte një zinxhir i padukshëm,
trokëllinte, të gjithë e dëgjonin, diçka kërkonte, po asnjëri nuk ia kuptonte
gjuhën, veç qetësohej e pushonte atëhere kur i thoshin fjalë të mira. Zinxhiri
i kuptonte njerëzit, njerëzit nuk e kuptonin atë. Vitet kalojnë dhe unë i
besoja asaj historie: më duket se në të gjitha zgavrat e errëta, jo vetëm te
lisat, ka zinxhirë që zhurmojnë e qetësohen vetëm me fjalë të mira.
Një herë tjetër motra e
tim eti më tregoi për të gjallin dhe të vdekurin që u bënë shokë udhe dhe
ortakë, duke lidhur fjalën. Ajo ishte shumë e moshuar, historinë nuk e mbante
mend mirë, e kuptoja që shtonte gjëra nga vetja e saj, por aq bukur i trillonte
e i shtjellonte, saqë edhe sot mendoj se sa shkrimtare e madhe mund të ishte
bërë ajo, sa bukur më mashtronte, sa me ëndje e dëgjoja. E dëgjoja dhe më dukej
sikur halla ime vërtet kishte vdekur një herë, e njihte kaq mirë të vdekurin e
historisë së saj, ia dinte të gjitha brengat dhe hallet, ç’kishte bërë kur qe
gjallë e ç’kishte lënë pa bërë, ndaj lidhi fjalën me të gjallin, doli nga
nëntoka mbi tokë të kryente të pabërat.
Më vonë lexova bëmat e
Don Kishotit. Servantesi ua kishte marrë dorën gënjeshtrave, aq mirë, saqë, tek
e lexoja, thosha me vete: duhet të ketë qenë i çmendur ky tip, që padrejtësisht
e liruan nga duart e piratëve për të më trullosur me historira të marrësh.
Janë të shumtë librat e
lexuar, talente të mëdhenj e të vegjël, nobelistë ose jo, që me kohë i kam
harruar, më janë fshirë nga kujtesa. Kisha dëgjuar për Kafkën, gjeta dikur
fshehurazi “Metamorfozën” e tij; nuk më bëri fare përshtypje stili i thatë i të
shkruarit, që të them të drejtën m’u duk si i një shkrimtari fillestar, mirpo
shndrrimi i njeriut në insekt, nuk tregonte fare lodhje nga ana e tij për të më
mbushur mendjen se kështu kishte ndodhur me të vërtetë. Unë e besova Kafkën në
ato pak faqe, megjithëse e dija mirë që ajo metamorfozë ishte gënjeshtër dhe i
besova pikërisht asaj.
Nga shembujt e mësipërm
ndoshta del përfundimi i shtrembëruar se letërsia, nëpërmjet shkrimtarit që e
shkruan, duhet të na kumtojë gjëra të jashtëzakonshme, të pabesueshme, se
shkrimtarë të mëdhenj mund të bëhen fare mirë politikanët që mashtrojnë përditë
turmat, lojtarët e bursave, të gjithë ata që shesin ëndërra dhe shpresa të
kota. Por nuk është kështu.
Shkrimtari mendon krejt
ndryshe nga të tjerët dhe fantazia e tij shprehet po ashtu krejt ndryshe nga të
tjerët, duke marrë përsipër edhe rrezikun e të përjashtuarit nga të tjerët,
sepse edhe krijimtaria e tij është përjashtuese. Mjaft të kujtoj “Fijet e
Barit” të Uollt Uitmanit. Kur dolën ato vargje, që ngjanin më shumë me prozë të
shkurtër, nga gazeta më e madhe amerikane e asaj kohe iu bë thirrje lexuesit ta
hidhte në koshin e plehrave si antivlerë. Poeti nuk mund të pranohej, sepse
përjashtonte të tjerët, ndaj edhe u dashkej të ishte i përjashtuar.
E njëjta gjë më duket se
ndodh edhe sot, pas më shumë se një gjysëm shekull krijimtari, me një poet të
jashtëzakonshëm grek, Sahturin. Sahturi thotë në poezi se heroi i tij lirik hyn
në klub dhe merr një kafe për vete e dhjetë të tjera për dhjetë bastunët e tij.
Se kamarieri e njeh më në fund që ai është një i vdekur, që nuk ka veshur
këmishë, por një gjak të kuq, që përditë kontrollon a janë yjet në vendet e
tyre...
Çfarë thotë shkrimtari a poeti me ato që shkruan? Po vetë ai,
a e di, vallë, se çfarë thotë? Në se në çastin e krijimit ai nuk është më
lëndë, por një shpirt, patjetër ajo çka shkruan nuk duhet të jetë nga bota
lëndore. Shpirti i tij i ndezur duhet të jetë shndrruar në flakë të padukshme,
ka parë gjëra që të tjerët nuk mund t’i shohin, i ka mbledhur rreth vetes, i ka
shndrruar për ne në fjalë e fjali. Është një botë e ndryshme, që ai na detyron
ta pranojmë, që megjithëse ne të tjerët nuk e shikojmë, përderisa e shikon ai,
edhe ne e pranojmë. Në Ferr, Purgator apo Parajsë kemi hyrë të gjithë ne që
kemi lexuar Danten, por më parë atje ka hyrë vetë Dantja, ndryshe nuk
shpjegohet se si ai i di aq mirë gjithë ata rrathë e ato skuta.
I besoj mendimit se një
vepër letrare rrezaton vlera estetike, siç quhen rëndom. Sipas kësaj, besoj,
gjithashtu, se ai që i thith këto vlera estetike, pra që mashtrohet prej veprës
letrare, nuk është gjithnjë masiv, i shumtë në numër. Dihet se Remboja
fillimisht kishte një lexues, Bodlerin, megjithëse vepra e tij rrezatonte dhe
vazhdon të rrezatojë. E njëjta gjë mund të thuhet edhe për disa shembuj që
solla më sipër. Me këto dua të them se vlerat janë atje, në trajtë të vërtetash
që nuk i di aq mirë as autori i që i ka krijuar, por jo të gjithë janë në
gjendje t’i “rrëmbejnë” ato. Sipas kësaj, më duhet të them, gjithashtu, që
secili prej nesh merr aq rrezatim vlerash sa është i predispozuar të marrë dhe
për këtë nuk e ka fajin vepra letrare, e cila, jo rrallë, detyrohet të presë
edhe vdekjen e autorit, mbase diçka më tepër, për t’u shtrirë më gjerë.
Kjo ndodh sidomos me
shkrimtarët që shkruajnë gabim, domethënë jo siç është shkruar deri para tyre
prej të tjerëve shkrimtarë, sepse këta kanë provuar të na mashtrojnë në një
mënyrë tjetër.
Por kjo mbetet për t’u
trajtuar më thellë në të ardhmen…
Athinë, 2004