3. Në të njëjtën periudhë me zbulimin e vdekjes dhe të shkëndijave krijuese që ajo zgjonte brenda mendjes sime prej fëmije, në Varrezën Gjermane të Sigishoarës*, gjatë një pasditeje vjeshte, nën një qiell të hirtë e pa pikë shprehjeje, kuptova se ç’e fshehtë frikësuese është koha. Pak gjëra mbaj mend kaq qartë dhe e kam kaq vështirë t’i përshkruaj sa ndjesia e parë e vetëdijësimit të kohës. Po rrija para njërit prej varreve shekullorë prej guri dhe, pas disa fjalish të paqarta me Mamin e Babin, vështrimi im u shtang dhe kuptova: këta njerëz patën qënë gjallë disa qindra vjet më parë. Madje ca më shumë: janë të vdekur prej qindra vjetësh. Varret e tyre ndodhen këtu, të palëvizshëm, dhe rrënohen dalëngadalë prej po aq kohësh. Ata kanë mbetur këtu qysh atëhere. Jeta ka lëvrirë mospërfillëse rreth tyre. Kaq njerëz, përshirë neve, kanë jetuar dhe jetojnë pa e ditur se ata kanë ekzistuar. Ne nuk dimë më se cilët kanë qënë ata. Por më trandës ishte mendimi që pasoi: edhe pasi ne të vdesim, koha do të vazhdojë të rrjedhë. Qindra vjet do të kalojnë nga vdekja jonë. Fëmijë të huaj do të qëndrojnë të menduar para varreve tanë, ndërsa ne, - ca të panjohur për të cilët nuk do të dinë kurrë asgjë tjetër veç emrave dhe datëlindjes së ndarë me një vizë nga ditëvdekja (kjo në rastin e lumtur kur shkronjat dhe numrat do të jenë të dukshëm) – do ta lemë kohën të bjerë me ritmin e saj të pashmangshëm mbi ne, kush e di gjer kur. Në kemi qenë të mirë a të mbrapshtë – do të jetë e pamundur të merret vesh, por edhe e parëndësishme. Njeriu brenda atij varri mund të kisha qënë unë, e madje të prehej aty prej shekujsh. Vegimi i kohës u dynd mbi mua shkatërrimtar, pa fjalë dhe i paharrueshëm.
4. Nëse nuk më kujtohet vetëdijësimi i vdekjes, e kujtoj qartë vetëdijësimin e jetës. Para pasqyrës, aty nga mosha 8-9 vjeçare, vështrova me vëmendje disa lëvizje të dorës dhe kuptova që jemi gjallë; jetojmë, gjithçka është e përnjimendtë. Kjo është jeta – dhe ajo nuk është film. Rëndom jetojmë automatikisht, për rutinë, përqëndrohemi mbi gjithë ç’kemi për të bërë, mbi preokupimet që ndërrohen prore, por nuk shohim në tërësi, jetojmë pa e kuptuar se jetojmë. Zor të krahasohet diçka me tërmetin që më përshkoi kurmin dhe më preu frymën, duke më ngadalësuar çdo gjest. Nisa të dridhem pak. U ndala njëfarësoj mes dallgës së jetës dhe përsiata rreth saj për herë të parë. Çdo çast bën pjesë në realitet. Është i vërtetë; nuk bën shaka. U zhvendosa jashtë dhe kundrova jetën: asgjë nuk është e rreme dhe asgjë nuk është e parashikueshme; secili çast na mban brenda, jemi përgjegjës për çka na ndodh dhe rrezikojmë çdo çast të plagosemi, ose të mos jemi më. Nuk dija të shprehem me kaq fjalë në çastin përkatës, por shija e tij rikthehet shpesh, papandehur.
5. Pó përpara pasqyrës zhvillohej njëra nga lojrat e mia të parapëlqyera me veten. Tek këqyrja pasqyrimin tim mbi qelq, në moshën kur dija tashmë për vdekjen, por ende nuk dija se jetoj, përfytyroja se atje, mbrapa qelqit, plastikut apo çfarëdo lënde ku shihja veten, jetonte motra ime binjake, të cilën e pata pagëzuar Livia, një emër që s’më pëlqente, por që më dukej shprehës – e konsideroja Livian nervangritëse, padurueshëm kurreshtare dhe pa tipare të mbamendshme, sepse m’i kopjonte gjestet dhe lëvizjet me një saktësi dëshpëruese. Ndonjëherë i bërtisja që të ndalej. Një ditë shqiptova një ‘Ncuk’ të qartë dhe rraha këmbët me shuplaka kur, sërish, Livia nuk më la të qetë, duke u shfaqur brenda një kornize të errët, plastike, para ndenjëses sime në autobuz, dhe kopjoi nga e para me përpikmëri gjithë ç’bëja e thosha. Babi më bëri shenjë të flisja me zë më të ulët.
6. Mes jetës e vdekjes duhet të jetë ëndrra. Dhe të dyja ëndrrat që më shënjuan fëmininë lidhen me jetën e vdekjen.
7. Kujtimi im i parë. Dielli hynte në kuzhinën e vogël të shtëpisë së vjetër. Ishte vapë, por e durueshme. Një dritë si prej pasdrekeje pranvere (prill, ose maj). Shumë kujtime më vijnë në ngjyra të çngjyrosura, nga të fotografive me film, siç ende bëheshin ato kohë. Isha në tryezë me Babin, që pinte duhan. Unë rrija në një karrige të bardhë. Ndjeja një gëzim, të cilit nuk ia di më shkakun. Babi buzëqeshte. Drita pasqyrohej fuqishëm në pllakat e kuzhinës me ngjyra të ngrohta; një pamje e Shën Mërisë mbështjellë me një cipëzë të kaltër, tipar i ikonave katolike, prerë nga ndonjë kalendar i hershëm, apo revistë. Mbase ajo dritë dogji filmin e parë, atë që përmbante shpjegimin e vdekjes.
Iulia Enkelana, Cluj-Napoca, 2 mars 2019, ora 19:27
Curriculum Vitae i Autores
Iulia Enkelana (pseudonimi i Iulia-Maria Kyçykut) është lindur në Bukuresht në vitin 1999 në një familje shqiptaro-rumune.
Autore që shkruan rumanisht e anglisht, ka botuar romanin Dacă există o voce / Nëse ekziston një zë (2021) disa pjesë teatrore (tre prej të cilave u përfshinë në vëllimin DeMontat, Presa Universitară Clujeană, 2021), tregime të shkurtër (botuar në revista kulturore rumune dhe shqiptare: Neuma, Viața Românească, Haemus, Poeteka etj.), dhe poezi (botuar në The Bridge Magazine, Suprerpresent Magazine, A New Ulster Review, Liternet) dhe esesh shkencore apo letrare.
Pjesët e saj teatrore „Skeleti i zogut” (Scheletul de pasăre) dhe „Nishani” (Semnul) kanë pasur lexime publike dhe shfaqje radiofonike (Reactor, Teatrul Postnațional Interfonic, Hearth). ”Skeleti i zogut” ishte njëra ndër tri pjesët finaliste në edicionin e parë të Çmimit për Dramaturgji „Tamási Áron“ të Institutit për Kërkime Teatrore dhe Multimedia (ICTM).
Iulia Enkelana ka realizuar disa filma të shkurtër (Poezia e bërë me dorë, I dridhen qerpikët, M’u desh të lija peng diamantin, Qyteti i munguar, de/mascat, Rruga për në shtëpi, Lindja e një ideje, Prenaissance, Shkrepëse etj.), disa prej të cilëve janë përzgjedhur zyrtarisht në festivale dhe / ose kanë qenë finalistë në festivale ndërkombëtare të filmit, si Festivali i Filmit të Pavarur Ridgefield, Tirana International Film Festival, Her Independent Film Festival, Lift-Off Global Network, Festivali Rajonal i Filmit Juglindor, Retrospektiva e Jupiterit, Festivali SIMULTAN ose Channel BUEIFF.
Iulia Enkelana ka botuar albumet digjitale: a ju kujtohet vetmia juaj e parë (fotografi, 2017) dhe Eyeland (vizatime, 2016). Ka qenë e pranishme në disa ekspozita fotografie (LoosenArt, ESPY 2019 Photography Awards në Elysium Gallery, Shame and Lost and found, Bucureşti – mon amour; Bucureștiul în alb și negru, Bucureşti – mon amour). Dy nga fotografitë e Iulias u përfshinë në albumin #OurLakeOhrid, Photo & Story Contest 2017, nga UNESCO.
Në vjeshtën e 2019, Iulia Enkelana botoi kredon e saj artistike dhe një përzgjedhje fotografish në revistën The Bridge.
Iulia
ka mbaruar studimet për teatrologji në Fakultetin e Teatrit dhe Filmit,
Universiteti Babeș-Bolyai, Cluj-Napoca, duke shkruar një tezë që shqyrton
debatin mbi veprat kanonike dhe rëndësinë e Hamletit,
Shtëpia e një kukulle dhe Gjashtë
personazhe në kërkim të një autori.
Ndjek programin e masterit në CESI – Qendra e Ekselencës në Studimin e Imazhit pranë Universitetit të Bukureshtit.