Revista Haemus: E dashur Elvira Dones. Ke përshkuar një udhë që mund të ndahet në tri pjesë, ose në tri mendësi: Shqipëria para dhe pas shembjes së diktaturës, Zvicra (e shkrimtares së arratisur e, më pas, së njohur) dhe Amerika. Ndërkaq, vepra jote në prozë ka një harmoni të qartë dhe ringjiz në tekst një botë të mëvetësishme, por që ruan përmasa të secilës nga hapësirat e përmendura. Si janë shtresuar brenda teje Shqipëria, Zvicra dhe Amerika?
Elvira Dones: Këta vende, në dukje kaq të ndryshëm nga njëri tjetri, më kanë bërë një
nder të madh, duke e lënë veten të këqyren nga unë. Është luks ky: të kesh
mundësinë të shqyrtosh, fotografosh, ngjitësh e shpërbësh shoqërinë, natyrën,
politikën, vlerat e mosvlerat e një vendi të vetëm, e jo pastaj të tre vendeve
bashkë, ndaj më janë të tre të rëndësishëm. Shqipëria është Toka Amë, dhe këtu
s’do kish pse të zgjatesha rreth arsyeve pse vendi ku ke lindur, qumështi që të
ka dhënë, gjuha që ke mbllaçitur së pari të janë të paçmueshme. Zvicra në
njëfarë mënyre më rriti sepse më goditi paq në fillim (përvojë nëpërmjet së
cilës kanë kaluar thuajse të gjithë mërgimtarët). Pasi u shkërmoqa në krenarinë
e sensin e identitetit vendosa të rikompozoja veten (e edhe këtu, asgjë të re
që të tjerë mërgimtarë nuk kanë kaluar), e kur ndërtohesh nga e para je i
kulluar në forcat fizike e barazpeshimin mendor, je njeriu i ri – jo në
kuptimin diktatorial të termit, zot na ruaj! – por në kuptimin më të thellë,
atë të mbijetuesit me dinjitet e kokëfortësi aktive. Kjo më ndodhi në Zvicër, u
rrita.
Që aty u vura të rrëfej shtatë lëkurët e mia, rrënjët e vatanit që kisha
lënë pas: Shqipërisë, si edhe fytyrat e shtëpisë së re: Zvicrës e nëpërmjet saj
një forma mentis të Europës Qendrore. Me Amerikën gjërat qenë e mbeten
më të thjeshta: ishte prej dekadash një dashuri gjuhësore e kulturore, e kisha
vizituar e lexuar shumë para se të vija ta jetoja. Dhe nga Zvicra nuk ika, nuk
mbylla pas vetes një portë, siç kish ndodhur vite të shkuara me largimin nga
Shqipëria komuniste. Ndaj bashkëjetesa me Amerikën është si ato marrëdhëniet
konsensuale, ku secila palë këqyr tjetrën pa mllef a naivitet, por veç me
kureshtje e kënaqësi. Në kundërshtim me vizionin që shumë europianë kanë ndaj
Shteteve të Bashkuara ky vend është i gjallë dhe aspak monoformë e monokulturë;
gjallon kontradikta e durim njerëzor; sinqeritet e dashuri për ekzistencën.
Është një kontinent që pulson gjuhë e ngjyra, është plot difekte e plot bukuri,
i mbushur me ngjarje për t’u rrëfyer. Nuk ka gjë më ideale për shkrimtarin se
të jetuarit mes këtij tasi gjigand plurietnik.
Krahas këtyre tre vendeve brenda meje jeton Italia. Një pjesë e madhe e
karrierës si shkrimtare, realizuese dokumentarësh e skenariste filmash
artistikë është zhvilluar e zhvillohet në Itali, së cilës ndërkohë i kam
“vjedhur” edhe gjuhën. Këta katër vende janë secili në një qilar më vete brenda
meje, por janë qilarë pa dyer a dryna, hyjnë e dalin tek shoshoqi sa herë kanë
nevojë e dëshirë.
Revista Haemus: Çfarë roli ka luajtur fëminia,
njerëzit e saj dhe pejsazhet shqiptare në të shkruarën tënde? Nga mendon se
erdhi ky përkushtim ndaj letërsisë? Si ndodhi?
Elvira Dones: Nga erdhi nuk e di. Im atë, duke qënë inxhenjer kimist me formacion,
ëndërronte që e bija të studjonte shkencat. Në kopësht edukatorja na bëri një
ditë pyetjen që rëndom u bëhet fëmijëve: çfarë don të bëhesh kur të rritesh.
Unë thashë se do bëhesha shkrimtare. Fëmijët përreth ia plasën gazit,
edukatorja edhe më fort. Prindërit kur e dëgjuan psherëtinë (por qe një
psherëtimë krenare, se asokohe shkrimtari mbahej me shenjtëri në tokën tonë).
Në moshën 10 vjeçare kisha përpirë një sasi goxha të ngjeshur të letërsisë
europiane – e më raftë pika në vend se kuptoja gjë. S’ka se si të kuptosh
revolucionin francez me gjithë madhështinë e shumëfaqësinë e vet, për shembull,
lipset bagazhi kulturor e historik për këtë. Apo Tolstoin. Apo Shekspirin e
kështu me radhë. Por nga ato lexime të ethshme mbetën atmosferat, magjia e
letërsisë, bukuria e dramë njerëzore. Pa e ditur kisha hedhur farat e asaj që
do bëhesha një ditë.
Revista Haemus: Si ishte jeta studentore për ty?
Çfarë ndryshimesh të rëndësishme gjen mes jetës së studentit të dikurshëm dhe
të tanishmit?
Elvira Dones: Dje në mbrëmje ime bijë më bëri të njëjtën pyetje për një detyrë në
lëndën e letërsisë angleze (është studente e vitit të tretë të gjimnazit). U
sugjerohej të intervistonin një njeri që ata konsideronin me interes në rritjen
e tyre studimore. Ajo erdhi me dhjetë pyetje të përpiluara për të ëmën. Por t’i
përgjigjem pyetjes për Haemus është më e lehtë se t’i përgjigjem sime bije së
cilës epoka e komunizmit, gjatë së cilës unë isha studente, i duket edhe më e
largët se ulja e njeriut në Mars apo Saturn… Në jetën tonë asokohe kish dy
grupe studentësh: ata që vinin në universitet për meritë të emrit të familjes,
të rekomandimit apo thjesht për të vrarë kohën, kështu që zvarriteshin me
sfilitje nga njëri auditor në tjetrin dhe e kishin jetën relativisht të lehtë
sepse nuk e çakaritnin shumë mendjen me pyetje të tepërta. Pastaj ishin të
tjerët: të etur për dituri, për të parë ç’kish nga ana tjetër e murit, për të
lexuar çfarë mund t’u binte hapur apo fshehtas ndër duar. Bëja pjesë në grupin
e dytë. Ne lexonim për të mbijetuar, çdo faqe libri të ndaluar ishte një ushqim
i domosdoshëm për të mos vdekur çdo ditë nga pak.
Në këtë kuptim vitet tona studentore qenë të vlyera sepse na mësuan të
marrim pa kërkuar, na detyruan të guxojmë. Duke mos patur lirinë e kamjes
materiale; lirinë e udhëtimit; lirinë e shpërfilljes rinore, ne fituam lirinë e
fantazisë, u bëmë kanibalët e diturisë. Leximi qe për ne e vetmja fé, nga të
paktat arsye përse të jetoje. Mbaj mend që kur na ra në dorë “1984” i Orwell-it na u desh
ta kalojmë dora-dorës në fshehtësinë më të madhe për tre ditë e tre netë. Ishim
gjashtë shokë, llogaria del e thjeshtë sa kohë kish secili për ta përpirë
librin...
Studentët sot janë të bombarduar nga konsumizmi i gjithëfuqishëm. Librat
sa vjen koha e më pak lexohen. Hapi njerëzor është nxituar shumë, tejmase, çdo
gjë është bërë konkurencë në emër të perëndisë së fitimit. Por kjo do ishte një
temë për t’u tjerrë më vete e me durim, ndryshe rrezikoj të flas si pleqtë kur
ia mbajnë avazit Ah ne në kohën tonë ishim ashtu e kështu.
Revista Haemus: Mes romaneve “Dashuri e huaj” dhe
“Kardigan” shtrihet një periudhë dokumentimi, që solli “Lule të gabuara” dhe
“Yjet nuk vishen kështu”. Çfarë ndodhi me shkrimtaren gjatë kësaj kohe, për më
tepër që shkrimtarja ishte edhe nënë, edhe shqiptare në dhé të huaj, edhe
bashkëshorte, edhe gazetare televizioni...
Elvira Dones: Ndodhi që vendosa të studjoj nga e para fusha të reja, të cilat deri
atëhere nuk kisha mundur t’i hulumtoj. U ula përsëri në karriget e
universitetit. Në paralel me studimet nisa të ushtroj një profesion që deri
atehere nuk dija ta bëja: montazhin televiziv – që nga reportazhet sportive e
lajmet deri tek dokumentarët e gjatë. U mora me fotografinë artistike, me
teknikat e filmit artistik. Fillova të propozoj punët e para televizive të
firmosura kryekëput nga unë në Televizionin publik të Zvicrës italiane. I vura
në krah letërsisë sime një instrument të vlyeshëm: hulumtimin gazetaresk. I
cili më solli në mënyrë të pashmangshme në atë që më vonë kuptova se ishte nje
nga vokacionet e mia: rrëfimi e anëve të errëta të njerëzimit; veshja me zëra e
fytyra e të emargjinuarve të çfarëdolloj shoqërie.
Revista Haemus: Për herë të parë në letrat shqipe
një autore zgjedh për t’u shprehur një stil që nuk i nënshtrohet më
paragjykimeve të tipit mashkull – femër. Pjesëmarrja e tekstit tënd në jetën
shoqërore dhe në çështjet përvëluese të kohës është e plotë dhe merr parasysh
‘ashpërsimin’ e ndjenjave, ose, më saktë: i largohet asaj zone të cilën
shkrimtaret zakonisht e shohin si jo-femërore, jo të denjë për letërsi “të
kulluar”. Si mbërrite në pikën ku autorët e tjerë dhe lexuesi humbin të drejtën
për ta ndarë letërsinë në ngastra?
Elvira Dones: Kush ndan letërsinë në ngastra ka një vështrim prej syleshi. Është në
natyrën e njeriut të rrëfejë botën, të rrëfejë veten, të mbajë nën fre frikrat
e veta kundrejt gjithësisë, përjetësisë apo vdekshmërisë. Letërsia nuk duhet të
rrëfejë vetëm për engjëjt (ata janë pikturuar bukur fort nga piktorë të çdo
epoke). Letërsia tregon dhimbjet e njeriut, fitoret e tij, dështimet, gjakun,
lindjen, horrorin, hipokrizinë, heroizmin, kanibalizmin, madhështinë. Mosvallë
këto janë pronë e gjysmës mashkullore të botës? Mos nuk provojmë të gjithë,
meshkuj e femra, të njëjtat ndjenja të përzjera? Mosvallë nuk jemi të gjithë
edhe engjëj edhe djaj? Atëhere si mund të mendohet që një grua u dashka të mos
vështrojë atë që e rrethon? Si mundet ta quajë veten shkrimtare të mirëfilltë
po ta privojë veten nga të shkruarit ndaj asaj që është mish e gjak, e të
merret vetëm me – le të themi – me psherëtimat në romanet rozë? Sipas kësaj
logjike një mashkull s’duhej të gatuante kurrë sepse kuzhina na paskej qënë në
shekuj territor i gruas. Kurse shumë nga kuzhinieret e famshëm në botë kanë
qënë meshkuj. Për mua mashkulli e femra janë një, janë uno, nessuno e
centomila. Letërsia u përket në të njëjtën sasi, në çfarëdo stili që të kenë
dëshirë të zgjedhin, në çdo zhanër arti. Pikë.
Revista Haemus: Romani “Hana” trajton gjithashtu
një temë tabu. Hana jeton për vite me radhë si burrë, pastaj “pendohet” dhe
ëndërron të shijojë jetën e pamundur prej femre. Ia del mbanë, por në një botë
krejt të ndryshme nga ajo shqiptare. Si lindi ky roman tronditës?
Elvira Dones: Lindi falë një fashinacioni të vjetër që kisha për Virgjëreshat e
Betuara që në vitet kur isha studente. U deshën ama njëzet vjet që të piqej
çasti kur të hulumtoja më shumë për to. Në vitin 2002, tek udhëtoja nëpër
veriun shqiptar – po xhiroja një dokumentar të gjatë mbi gjakmarrjen – u vura
të pyes mbi virgjëreshat e betuara. Mblodha materia, plotësova dosjen, mbusha
atë që më mungonte me fantazinë, siç rëndom ndodh me shkrimtarin. Pasi
përfundova romanin e ia dërgova botuesit tim italian u ndjeva hem në paqe e hem
mbi gjëmba: shkrimtarja brenda meje ishte e kënaqur me rrëfimin letrar,
dokumentaristes ende i mungonte diçka, kish nevojë t’i takonte ato gra. Kështu
ndodhi. U nisa në Shqipëri me një kolegun tim amerikan i cili kish vite që
ëndërronte të vizitonte një copëz të Ballkanit. Pas gjashtë javësh u kthyem në
Washington me historitë e gjashtë grave-burra.
Revista Haemus: Tema të “ngujuara” gjenden edhe
tek “Lule të gabuara”. Novela “Trotuare” për shembull, me të drejtë është
cilësuar antologjike për sa u përket trandjeve që solli, ose që i bëri të
dukshme tranzicioni? Si shkrimtare e mërguar, me përvojën e të arratisurit, të
ish të dënuarës në mungesë nga zyrtarët e atdheut, por edhe të shkrimtares së
përkthyer në disa gjuhë të rëndësishme, si e sheh të ardhmen e shoqërisë
lindore?
Elvira Dones: E shoh të pasur e kontradiktore (ndaj them “e pasur”). Shoqëria e asaj
pjese të Europës së quajtur lindore është ende në bërje e sipër, pra në
dinamizëm të vazhdueshëm, dinamizëm ky jo i kulluar e pozitiv tout cours, por
gjithsesi në zhvillim të padiskutueshëm. Vendet tona mbetet një thesar i pasur
për artistin, shkrimtarin, intelektualin. Historitë për t’u rrëfyer të
“shpërthejnë” para syve, edhe një i verbër do ta kish të vështirë të mos i
shihte. Në një sens më të gjerë ekonomiko-shoqëror, vendet e dala nga vendet e
ish bllokut komunist vuajnë ende nga një sëmundje infantilizmi për sa i përket
përvetësimit dhe çuarjes përpara të rregullave të demokracisë. Por kjo do ishte
një tjetër bisedë e gjatë. Ndaj t’i kthehemi letërsisë e artit në përgjithësi.
Ka mjaft pena të bukura sot në letërsinë “migrante” europiane që i bëjnë nder
letërsisë bashkëkohore. Janë shkrimtare pra që vinë nga Bosnia, Shqipëria,
Rumania, Hungaria e kështu me radhë, e që shkruajnë në gjuhët përkatëse por
edhe në gjuhët e adoptuara, gjuhët më “të mëdha” që përfillen nga botuesit
europianë. Janë këta shkrimtarë që sipas mendimit tim po i japin limfë të re
një letërsie disi të lodhur nga tema minimaliste të një bote kapitaliste të
kamur, pra në një fare mase të atrofizuar e të përtharë nga zjarri krijues i
mirëfilltë.
Revista Haemus: Në cilin prej librave të
deritanishëm fshihet më shumë Elvirë? A ka ndonjë ide, të cilën kritika nuk e
ka zbuluar, apo nuk ka dashur ta prekë?
Elvira Dones: Ndoshta në romanin “Më pas heshtja”. Është një roman ekzistencial, ku
dhimbja njerëzore përthahet, bëhet e vogël, gati e pakapshme nga syri, por nuk
është më pak e fortë. Ndoshta aty ka më shumë nga esenca e autores, nga
tematika të cilën ajo ka më për zemër. Aty përmblidhen disa nga dashuritë e mia
të mëdha: udhëtimi si një qëllim absolut jete; pasioni për dramat e diktaturave
të djathta në Amerikën Latine e gjetkë në botë – aq të ngjashme ato diktatura
me tonat, ish diktaturat e majta; pasioni ndaj historisë së Irlandës për tetë
shekuj në mënyrë absurde nën Britaninë e Madhe; në atë roman të vogël ndoshta
ka më shumë prej meje e il mio forma mentis, dashurinë maniakale për estetikën,
sidomos estetikën e marrëdhënieve njerëzore. Si edhe dashurinë e paanë ndaj së
drejtës që qenia njerëzore ka të vendosë mbi vetveten, mbi jetën por edhe mbi
vdekjen e vet.
Revista Haemus: Shkartisja etnike e botës së
sotme krijon jo vetëm vlera të mirëfillta kulturore, por edhe shumë
fishekzjarre, suksese stinore, bujë të kotë etj. Mjaft shkrimtarë që zgjedhin
një gjuhë të dytë për letërsinë e tyre vlerësohen vetëm ngaqë i bashkohen një
zone të caktuar letrare. Pasi jetove në disa gjuhë njëheresh, nise të shkruash
edhe në italisht. Çfarë përfaqëson ky çast në jetën dhe në krijimtarinë tënde?
Pse pikërisht gjuha e Dantes?
Elvira Dones: Sepse jetoja në atë pjesë të Zvicrës ku flitej italisht. Kjo gjuhë
ishte gjuha e familjes, gjuha me të cilën punoja nga mëngjesi në darkë në
Televizionin e Zvicrës Italiane e në të cilën fillova të zhvilloj gjithë punën
time gazetareske. Si rrjedhojë kalimi në shkrimin e letërsisë në gjuhën e
Dantes erdhi duke u pjekur me hap të kujdesshëm e mendje të kthjelltë, pa
ngutje. Truri vetë bëri një përzgjedhje të tillë me romanin “Hana”. Fjalitë e
para erdhën në italisht vetiu, unë veç iu binda atyre, u shkova pas. Nga ana
tjetër, për ekzigjenca cilësie përkthimi, më qe dashur të përktheja tërësisht
vetë disa nga romanet e mi të mëparshëm nga shqipja në italisht. Gjithashtu
pata shkruar në gjuhën italiane katër skenarë filmash artistikë.
Revista Haemus: Ç’pamje do të kish pasur gjendja e sotme e letërsisë
në botë, po të përshkruhej me stilin e Elvira Donesit?
Elvira Dones: Ahimé nuk jemi aq fatlumë sa të mund të lexojmë në të gjitha gjuhët,
pra injorojmë një fetë të madhe të asaj që shkruhet e nuk përkthehet. Po ashtu,
fatkeqsisht, botimi e tregtimi i letërsisë, ashtu si shumë dukuri të tjera të
botës së globalizuar, është në dorë të vendeve të mëdha (lexo këtu: që kanë në
dorë gjuhët e mëdha). Pjesën e luanit e bën bota anglosaksone, pa dyshim, e
pastaj zbresin për nga rëndësia gjuhët e tjera, pra letërsitë përkatëse.
Por duke qënë se përpij me fanatizëm të madh letërsi bashkëkohore në
gjuhët më të mëdha mund të them se vlerën e vërtetë artistike, gjuhësore e
kështu me radhë sot e sjellin autorët e vendeve me tërmete
politiko-sociale-ekonomike. Ka do anëtarë të rracës sonë donkishoteske, të
cilët e mbajnë penën në dorë në mënyrë të jashtëzakonshme: vijnë nga zonat më
të varfra të Nixherisë, Indisë, Republikës Dominikane, Argjentinës, Afrikës
Juglindore etj. Deri sa të ketë botë do ketë – fatmirësisht – shkrimtarë të
mirëfilltë, ata me sh të madhe (jo nga ata që fryjnë nga fryn moda e mbushin
llogarinë në bankë me kopertina larashe librash konsumi). Por është fakt që
bota moderne lexon shumë më pak, teknologjitë e reja po vrasin thellësinë e
ndjesive; bota po ulëret në Utube. Nuk them, Utube e forma të tjera zhvillimi
informatik janë pa dyshim të dobishme. Por libri ka nevojë për qetësi, për një
qoshe leximi e për një oaz heshtjeje që çon në reflektim. Ky i fundit po bëhet
një mall i rrallë.
Revista Haemus: A ka ndonjë njeri, libër, ose
ngjarje, që ndjen se ka ndikuar fuqishëm në formimin tënd si zë letrar?
Elvira Dones: Mendoj se ndikimet kanë qënë të vazhdueshme e të shumanëshme, duke
filluar nga Homeri, Dante e deri tek klasikët e letërsisë anglosaksone; nga
Tolstoi deri tek Hygoi; nga Dickinson tek Bukowski e tek Keruack e Ginsberg e
John Fante, më pas V.S. Naipaul, Ben Okri. Por edhe Sibelius e Brahms, Schubert e Chopin e Mahler. Si edhe librat e
lashtë të budizmit tibetan apo filozofët modernë, për shembull Cioran e
Derrida. Nuk arrij dot të ndaj ndikimet muzikore nga ato letrare, filozofike e
kinematografike. Mendoj se në ngjizjen e çdo shkrimtari ka më shumë se një
burim
Revista Haemus: A ka kufij që dhembin mes Elvira
Donesit shkrimtare, skenariste, bashkëshorte, nënë? Mund të na flasësh diçka
për familjen tënde dhe për sprovat që dynden mbi familjen e sotme intelektuale?
Elvira Dones: Vite më pare vendosa që para çdo gjëje dëshiroja të isha një nënë e mire,
me qe shumë e rëndësishme kjo. Kështu që nuk ka ditë që unë t’i anashkaloj
këtij qëllimi. Që këtu rrjedh një angazhim i madh për t’i bërë të gjitha pjesët
e së tërës të jenë në harmoni, e jo gjithmonë është e lehtë. Për time bijë unë
jam e ëma por edhe një njeri me të cilin ka një dialog shumë të ngushtë, pra
mikesha në çastin kur i kërkohet duhet të lërë gjithçka tjetër e të jetë në
dispozicion të kësaj krijese, të kësaj gruaje të re me një bukuri të rrallë që
është ime bijë e me të cilën jam e dashuruar marrëzisht (djali ndërkohë është
bërë rritur e ka dale në jetë). Por ka raste kur gjendem larg për javë të tëra
për punë, në anën tjetër të oqeanit, e ime bijë më dërgon një mesazh ku më
thotë “Urrej që nuk je këtu tani, në këtë çast.” Dhe ty si nënë një thikë të
përmeset në zemër e të del matanë.
Ka dhimbje të tjera, më të vogla: kur ti mbaron një libër dhe atë ditë do
kishe dëshirë t’i thoshe çdo njeriu në dyqanin e zarzavateve se e çove atë të
bekuar në fund (është ajo ndjenja perverse mes lumturisë dhe zbrazëtisë, kur i
thua librit: e tu Brutus? Si më le?). Por shitësja e dyqanit vjen nga Nairobi
apo nga Tibet apo nga Myanmar, dhe ka aq halle përmbi kokë sa dënglat e librit
tënd as do t’i hynin në sy…
Familja e hemisferës perëndimore të botës haset sot me njëmijë sfida. Në
Amerikë më shumë, por edhe në Europë familja po shpërbëhet, dhe vlerat e saj po
shdërrohen në diçka që ende nuk ka një fytyrë të saktë. Në universin tim të
përbërë nga dy fëmijët, im shoq, karriera, nuk është e lehtë të mbahen të
gjitha në proporcionet e duhura cilësore. Dhe është fjala për një familje
kompakte ku - pergjëgjësitë familjare ndahen me shumë seriozitet mes meje e tim
shoqi – pra jemi një familje profesionistësh të emancipuar, po ç’ndodh me ato
familje ku vështirësitë financiaro-shoqërore-arsimore janë më të mëdha? C’ndodh
kur dialogu mes elementëve përbërës të familjes është i vështirë? Cilat janë
vlerat që përcillen nga njëri brez në tjetrin?
Revista Haemus: Shtypi hap heraherës edhe nga një
frëngji që sheh drejt kulturës. Çfarë mendon se mungon sot në kritikën letrare,
jo vetëm në Lindje, por edhe në Perëndim?
Elvira Dones: Mungon thellësia. Në emër të biznesit edhe ajo që është kritika e
mirëfilltë e cilësore pak e nga pak po njolloset nga demoni i cektësisë. Edhe
kritikët letrarë e zbuluesit e talenteve janë njerëz që kanë nevojë për rrogën
në fund të muajit. Ndaj rëndom bëhen përzgjedhje më “demokratike” në
promuovimin e shkrimtarëve, apo krijimin qëllimisht të “rasteve letrare”, që
letrarë nuk janë aspak. Sot ka një kënetë konceptuale jo të vogël mes letërsisë
e librit si objekt. Cdo libër mund të konsiderohet një volum “fizik” me faqe e
kopertinë, pra libër, por jo çdo libër mund të jetë letërsi cilësore. Por ama
ata që shkruajnë letërsinë e thellë, të rafinuar, penalizohen nga vetë
botuesit, të cilët ndërkohë dashurohen marrëzisht pas shkrimtarëve që sjellin
paranë e madhe. Mendoj se ka një komplicitet fajësie mes botuesve, kritikëve,
mediave - herë të qëllimtë e herë të rastësishëm – komplicitet i cili sjell në
majmjen e kujt shkruan letërsi konsumi të përditshëm në dëm të atyre që
shkruajnë art të vërtetë. Sot që të shkruash narrativë e të këmbëngulësh në
rrugë tënde, duhet një dozë jo e vogël mazokizmi e donkishotizmi. Falë zotit që
ka ende të çmendur të tillë, ndryshe do ishte aq e trishtë, aq shumë e trishtë
sikur kjo rracë të shuhej.
Revista Haemus: Çfarë fiton, në fakt, imazhi i një
kombi, kur libra të shkruar në gjuhën e tij kapërcejnë kufijtë? A ka tani
kultura „të mëdha” e „të vogla”, apo vetëm kultura të fuqishme ekonomikisht dhe
kultura vasale?
Elvira Dones: Kjo e fundit që the: kultura të fuqishme ekonomikisht dhe kultura të tjera
që të kushtëzuara nga pafuqia ekonomike mbeten me hir a pahir vasale. Por kur
shkrimtarë e vepra të vendeve “të vegjël” kalojnë barrierën e mureve, ky është
një çast i magjishëm. Dëften se ende milingona ka ca forca të atilla mesveti sa
t’ia hedhë elefantit. E sidomos mendoj se është pikërisht elefanti ai që ka
dobinë më të madhe nga kokëfortësia e suksesi i milingonës: madhështia shpesh
t’i err sytë; forca e tepërt çon në atrofizim të muskujve intelektualë e
krijues. Kulturat e gjithfuqishme bëhen varr i vetvetes po nuk u ripërtërinë,
sfiduan, po nuk u vunë në diskutim. Kjo po ndodh sot me narrativën. Penat më të
gjalla, më të holla, më të vlyera vijnë nga vende e gjuhë të tilla: “të vogla”.
Revista Haemus: Cila trajtë e diskriminimit, qoftë i
huaj, qoftë vendas, të duket më e rrezikshme?
Elvira Dones: Në plan ndërkombas ajo që më shqetëson në mënyrë abosolute është ndarja e
njerëzimit në rraca, ngjyra lëkure, nga ngastra të frikshme paragjykimi.
Etiketimi në njerëz të kategorisë A e të kategorisë B, të kulturave A e të
kulturave B. Rracizmi i çfarëdolloj forme, jo vetëm hubris-i i njeriut të
bardhë mbi atë të zi, e kështu me radhë. Në plan kombëtar më shqetëson
arroganca shkatërruese e atij që sheh të tjerët nga lart poshtë, i krijon vetes
një kult individi të patundshëm dhe e mban atë me thonj e me dhëmbë, duke
përdorur armë shpesh të fëlliqura. Ne popujt e vendeve isha diktatorialë e dimë
mirë se çfarë dëmi sjell kjo gjë në ecurinë e shoqërisë së një vendi. Por ama e
kemi të vështirë të zhvishemi nga ajo forma mentis, kështu që shpesh
individë të veçantë, të shquar, vazhdojnë të sillen brenda vendeve përkatëse në
po të njëjtën mënyrë si dikur, duke i sjellë vendit dëme të pallogaritshme.
Revista Haemus: Na përshkruaj një ditë të zakonshme
nga puna jote si skenariste dhe regjisore?
Elvira Dones: Fillon shpesh me vizionimin e një filmi në orare të çuditshme: rëndom në
orën 6.30 të mëngjesit. Është një çast i mrekullueshëm për të vizionuar një
film – artistik a dokumentar. Jeta jashtë derës së shtëpisë është ende e
përgjumur. Vajza gatitet për të shkuar në shkollë sepse këtej gjimnazet
fillojnë shumë herët. Unë kam pirë kafenë e parë. Pas kafesë vizionohet filmi,
shpesh duke e ndalur e dekonstruktuar në elementet përkatës e duke marrë
shënime. Vetëm pas kësaj pihet kafeja e dytë e fillon puna konkrete e
shkrimtares apo skenaristes.
Kur jam në fazë xhirimesh çdo gjë vjen rrotull këtij procesi. Është kjo që
më shumë më intrigon në punën e një dokumentaristi: je i varur nga të tjerë
faktorë: gjithë puna përgatitore, hulumtimi gazetaresk, marrja e kontakteve
etj, nuk vlen asnjë grosh nëse personazhi që atë ditë të ka premtuar se do të
ta japë intervistën ndërron mendje madje edhe kur je përpara tij/saj me kamerën
e ndezur e gjithë impiantin teknik gati. I intervistuari thotë: jo, nuk ndihem
gati. Shpesh herë si gazetare-regjisore e dokumentarëve gjendem e varur në ajër
per javë e javë të tëra, sepse xhiron e punon por ende nuk e di në e ke në dorë
materialin.
Kurse me skenarin e filmit artistik veshtirësitë janë të një natyre krejt
tjetër. Je ti që e ve bardhë-mbi-të-zi çdo skenë, ke vizioni tënd të cilin për
momentin askush nuk ta cënon. Por filmi artistik është një ferr më pas, kur ti
e ke mbaruar versionin në kartë, kur vizioni yt duhet të përputhet me atë të
regjisorit, producentëve, etj etj... Filmi artistik është një kalvar aq
kompleks e varet nga aq shumë faktorë sa skenaristi nuk e di kurrë nëse ai film
pastaj do mund të shohë ekranin apo jo.
Është ama një proces krijues në jetën time që nuk përzihet kurrë me një
tjetër: shkrimi i narrativës. Në ato javë, muaj, nuk ka ngjarje, projekt që të
ndërhyjë me shkrimin e letërsisë së mirëfilltë. Ajo mbretëron e vetme, e
padiskutueshme. Në atë periudhë nuk arrij as të lexoj letërsi të kolegëve të
tjerë, në çfarëdolloj gjuhe. Mund të lexoj tekste psikologjie kriminale,
politike, filozofike, çdo gjë, por jo letërsi. Rëndom të lexuarit në ditën time
fillojnë rreth orës njëmbëdhjetë të darkës e vijojnë deri nga ora 2-3 e
mëngjesit.
Revista Haemus: Si t’u dukën Alpet e
Shqipërisë gjatë udhëtimeve që kreve për të realizuar dokumentarin kushtuar
Hanave? Çfarë ndryshimesh pëson Shqipëria gjatë kthimeve të tua të herahershme?
Elvira Dones: Kam shkuar disa herë në ato male e për periudha të gjata, çdo herë. Herën
e parë pata ndjesinë sikur të isha goditur nga Hëna. Bukuria tragjike, varfëria
madhështore, heshtja e atyre maleve, historia e tyre... Ishte një dashuri me
vështrim të parë. Por do të ishte një rrëfim i gjatë. Mendoj se në dokumentarët
e xhiruar në veri shpaloset vizioni im dhe ndjenja ndaj tyre.
Shqipëria në vogëlsinë e vet gjeografike ka shumë fytyra tashmë.
Fatmirësisht uniformiteti i dikurshëm - kur manaxhimi diktatorial i shtetit
kish njësuar gjithçka në një rrafshësi amorfe – nuk është më. Por nuk arrij dot
të shkoj në Shqipëri thjesht si turiste: syri e vëmendja kapin kapin problemet,
mentalitetin e korrupsionit, anët negative mbi të cilat ka ende shumë punë për
të bërë. Nëse qendër-Tirana të rrëmben me vitalitetin e vet dhe kamjen, nuk ke
si të mos shohesh kontrastin sapo largohesh nga qendra, le të mos flasim pastaj
kur udhëton ndaj periferive të shtetit (sidomos perferisë veriore). Vazhdoj të
mbetem e mendimit se populli shqiptar është më serioz se ata që e përfaqësojnë
politikisht. Është vërtetë, kjo sëmundje nuk i përket vetëm Shqipërisë, por ne
kemi nevojë të arrijmë një status kredibiliteti më të madh, sot për sot,
përpara Europës por edhe përpara vetes.
Revista Haemus: Cila ka qënë fjala e urtë që të ka
prirë në jetë deri tani?
Elvira Dones: Më shumë se një fjalë kanë qënë shumë tekste. Njëri syresh, ndoshta më i
vlyeri “Dhammapada”, teksti klasik i Buddhizmit. Ka vite që studjoj buddhizmin
tibetan në veçanti e buddhizmin e të gjithave shkollave në mënyrën më të gjerë.
Është një filozofi jete që më përshtatet, me të cilën ndjej të kem shumë afinitet.
Mbetem thellësisht laike në bindjet e mia, buddhizmi është një kulturë hapësire
mendore e tolerimi që mendoj se do t’i bënte shumë mirë mendjes e karakterit të
çdo njeriu.
Revista Haemus: Çfarë pyetjeje do të kishe zgjedhur
ti vetë për mbylljen e kësaj bisede? Dhe si do t’i ishe përgjigjur asaj
pyetjeje?
Elvira Dones: Nëse do të vish përsëri në këtë
botë nëpërmjet reinkarnacionit çfarë do të dëshiroje të lindje? - Murg buddhist
që shkruan letërsi.