Arian Leka: Pohimi i Franc Kafkës që shkruan se të jesh shkrimtar do të thotë të
veçohesh nga rrethi i vrasësve, të cilin thuajse po në këtë formë e ka shprehur
edhe Lasgush Poradeci, siç e citon Ismail Kadareja, e ruan gjer sot shtangien
sa herë që e kupton për se bëhet fjalë. Në rastin tonë nuk flasim thjesht për
të shpëtuar (në radhë të parë veten) vetëm nga rrethi i vrasësve, pasi rrathët
e shkrimtarit takohen me rrathët e vrasësve, për më tepër po të vërejmë se që
nga koha e Kafkës edhe vrasësit kanë nxjerrë OMGJ-të e tyre. Për mua letërsia e
ka ruajtur këtë nuancë shpëtimi dhe mbrojtjeje dhe këtë e kam vërejtur sa herë
që qoftë vetë apo të ngjashmit e mi kanë pasur ndonjë brengë a fatkeqësi.
Cilësori shpëtimtar i takon letërsisë, profetëve, por jo shkrimtarit.
Shkrimtari punon me dhjetë gishta me tetë forma vetore, që nga unë e
gjer tek ne dhe ata, gjë që nënkupton dhe shoqërinë. Për mua, por
jo vetëm për mua, nuk ka qenë një gjë kaq e lehtë për ta përballuar apo për ta
pranuar realitetin që ju nëpërmendni, por edhe faktin se ka edhe një rrugë të
mesme, dorëheqja. Nuk është gjendje lufte, është një lloj i veçantë përballjeje
me të cilën shkrimtari bën sfidë jo në ilegalitet, por hapur dhe jo thjesht për
të mbrojtur me kokëfortësi e fanatizëm llojin
që shkruan dhe prodhon libra. Gjithçka ka ndodhur dhe para syve të të
gjithëve, hapur. Para syve të të gjithëve kanë ndodhur veçimet, kufizimi i
botimeve në periodikë klanorë, përjashtimi gati sistematik nga përmëndja në
aradhat e të talentuarve që do ta shpëtojnë letërsinë shqipe nga humbja (a thua
se pikasja e talentit është po aq e lehtë sa percaktimi i karatit tek ari),
përjashtimet nga përfaqësimet apo antologjitë, lënia pa punë etj etj. Kjo që
them nuk është fiction. Por shoqëria jonë, jo fort e regjur me praninë e
shkrimtarit, sidomos atij joshërbyes, së paku gjer tash, i ka kufizuar mjaft
mundësitë e pranisë së tij, duke lënë të hapur vetëm një formë: konvertimin.
Nga dy modelet e mirënjohura për intelektualin, modelin Sokrat i vuajtur
dhe modelin derr i knaqun, shoqëria shqiptare arriti të nxjerrë
në dritë klonimin dhe shpikjen e radhës: Sokratin e kënaqun, gjedh ky që
ka rezultuar jetëgjatë për shoqëritë e konsumizmit, por jo për sfidë
intelektuale. E bukura është se këtë e ka bërë me entusiazëm, me një farë eureka
të gëzimit cinik. Sokrati i knaqun apo intelektuali shqiptar model 2006
tani është një armë e fuqishme me të shtime një e nga një apo në breshëri, që
shërben fare mirë për asgjësimin e çdo ideje progresive që vjen qoftë nga toka
mëmë, qoftë nga ajri e qoftë nga deti. Mjaft të lexoni se për çfarë çështjesh e
tezash të mëdha e bjerrin energjinë krijuese, kohën dhe penën me kurdisje
profesorët, punonjësit shkencorë të instituteve, intelektualët, ata që krijojnë
opinione dhe ata që punojnë pa menduar të krijojnë modele për një shoqëri në
modelim, siç është kjo e jona. Lexoni columna-t, editorialet dhe dossier-ët për
t’u qartësuar se kujt i vlen ajo ngjizje mendore, që vetëm shpirtërore nuk mund
të jetë. Mjaft të hapim sytë e të shohim se për çfarë i përdorim mediat, këtë
dhuratë gjeniale të shekullit XX për kohën tonë, për të kuptuar pse termi
londonian i përdorur nga ju, thundruar,
nuk tingëllon e vrazhdë. Duket sikur kemi të bëjmë me një shoqëri të tipit shif
e shkruj, ku improvizimi ka vlerë më shumë se çdo gjë dhe art e sukses
quhet replika me shkrimin paraardhës. Kujtoj fare pak raste kur njerëz me
integritet moral dhe personal t’i jenë drejtuar komunitetit si Plugu i Konicës
apo ngulmimi i B. Merxhanit, duke i thënë: „Je i sëmurë, kjo është sëmundja,
këto janë barnat. Shërohu! Ti mundesh!” Nuk di ndonjë rast që të kenë qenë
shkrimtarë ata që kanë shprehur shqetësim se si mund të dalim nga ky izolim
kulturor ku jemi ndryrë prej fatit të të voglit gjuhësisht, gjeografikisht, nga
fati i të vonuarit, nga veçimi i përhershëm nga qendrat kulturore, nga
moskujdesi për të pasur përkthyes. Siç kemi tash e 15 vjet që importojmë
gjithçka që hamë, si duket po mësohemi të importojmë edhe kulturë, duke harruar
se më shumë se çdo gjë kultura është marrje e dhënie. Ka filluar të na pëlqejë status quo-ja dhe interesohemi
vetëm nëse pëlqehemi nga të tjerët. I pëlqyen ndërkombëtarët zgjedhjet tona? I
pëlqeu atasheut sjellja ime?
Iu përgjigja disi gjatë
e me shmangie kësaj pyetjeje, pasi klima të bën të vuash dhe unë nuk jam nga
ata që besoj tek fatet personale apo tek fatmiroshët e paktë, ku herë-herë kam
bujtur edhe vetë me modesti, për shkak se muzat më kanë dashur apo se rasti e
ka sjellë mbarë dhe pavarësisht se një pjesë e imja nuk joshet aspak nga
suksesi.
Ky tranzicion krejt pa
variacion rimodeloi një shoqëri pó të mbyllur, të cilën e vuajtëm dhe e
jetojmë. Kjo shoqëri pranon vetëm llojin e tejkaluar të shkrimtarit romantik,
paksa të përhumbur në të vetën, të paaftë për këtë jetë, skandaloz, një lloj
viktime të talentit të vet, sidhe llojin e persekutuar të shkrimtarit, i cili
duhet të vuajë pa fund edhe ato që nuk ia bën Zoti, por robi, i cili duhet të nxjerrë
barkun sa herë që të tjerët kërkojnë t’i shohin plagën. Mendoj se kjo gjendje
lëngate, së paku tipologjikisht, ka mbetur pas, veçse shkrimtari është ai që
duhet ta kuptojë përfundimisht se është ai krijuesi dhe të tjerët orkestra, ku
secili - botues, redaktorë, korrektorë, grafistë, menaxherë arti e punonjës
kulture, luajnë secili në instrument të vet. Disave gjendja e humbamenos u vjen
mjaft për hosh për të shfaqësuar dështimin me mbindjesi „poetike” e duke
zhgarravitur modelin. Këtu nuk e kam fjalën thjesht për rënien në ngasjen
thuajse të papërballueshme të pragmatizmit nga i cili në këtë epokë shkrimtari
është po aq i pavaksinuar sa gjithë të tjerët, po për përballimin e modelit të
të suksesshmit dhe të të vlefshmit që koha jonë modeloi për ne. Është shumë e
vështirë ta thyesh modelin e buzëqeshur që shkon nga idolatria drejt mitit dhe
që ushqehet me të suksesshmit me të cilët mbushim ekranet dhe letrat tona të
shtypura. Unë vetë, të them të drejtën, nuk e kam pasur të vështirë në këtë
konvertim masiv. Kjo ndodh thuajse tek të gjithë ata që nuk u besojnë
njëkohësisht dy zotave. A të vjen ndërmend historia e shndërrimit të shokëve të
Odiseut dhe thirrja ngjethëse e Circes: „Në thark”? Kjo ka qenë dhe mbetet një
brengë për mua. Kësaj ngasjeje të kësaj kohe që ju e quajtët gjatë
tranzicionit shqiptar të thundruar nga pragmatizmi dhe të kanosur nga
shkulturimi mund t’i ruhesh duke mbyllur veshët me dyllë për të mos pranuar
dhuratat që nuk janë për ty.
Revista Haemus: Çfarë të vjen ndërmend nga periudha kur kuptove se
kjo jetë është verbane dhe tejet e shkretë pa poezinë dhe kur u binde se nuk do
të mund të jetosh dot pa shkruar?
Arian Leka: I dëgjoj shpesh shkrimtarët dhe madje kam lexuar disa syresh që, kur
flasin për krijimtarinë bëjnë lidhjen me gjendje të epërme transi, vegime,
përhitje, fanepsje e gjithçka tjetër të fjalorit magjik apo të Zbulesës. Është
çështje përvojash, përjetimesh të gjithësecilit dhe mua më tërheq më shumë
mistikja sesa mistifikimi. Të gjithë gjendemi përballë honit të përbashkët i
cili duhet mbushur në mënyrë vetjake. Dikush zgjedh sportin, dikush udhëtimet,
dikush përqeshjen e jetës, dikush karrierën e dikush artet. Për këto të fundit
është më mirë të të zgjedhin sesa t’u vesh pas si bec e t’u kërkosh naforë.
Ka gjëra që nguliten në
kujtesë ka të tjera që vetë kujtesa i harron. Unë, për shembull, nuk e mbaj
mend ditën kur këmba ime nga 41 u bë 42, ashtu sikundër dhe nuk e kujtoj se kur
gishtrinjtë e mi sajuan melodinë e parë në flaut. Dora ime në fillim nuk e ka
njohur shkrimin, por ajo ishte e përgatitur të mbante penën dhe të gjitha këto
janë fillesa të mira që na thonë se nuk shkojmë të papërgatitur drejt asnjë
gjëje. Jeta bëhet e shkretë jo thjesht pa atë që ne quajmë poezi, në formë të
shkruari me vargje, por kur mungon e bukura, cilado prej atyre formave që na
pëlqejnë dhe na e bëjnë më të lehtë pezullin mbi humnerë. Nuk mund të them nëse
jetoj dot pa shkruar, por nëse do të ndodhë të mos shkruaj, siç dhe më ka
ndodhur, besoj se bashkë me të më ka ikur dhe një nga ëndjet dhe shijet e
jetës. E shkruara më josh, më zbavit, më pëlqen vetëm kur njësohet me mua si
tatuazhi mbi lëkurë, i cili jeton me ty, nuk mund ta shkulësh, hapet e mblidhet
me trupin. Dalldia e letrës të kaplon në çdo moshë; në çdo kohë e vend je i
rrezikuar prej saj. Shtënia pas këtij përbindëshi të bardhë e të pazbutur që ka
dëshirë t’i lësh shenja në shpinë e ta pikturosh, së bashku me detin, është nga
ëndjet më të mëdha që e ka shoqëruar dhe do ta shoqërojë edhe për shumë kohë
njeriun e, bashkë me të, fatmirësisht edhe mua. Por sidoqoftë dita kur nuk do
të shkruaj, nuk më duket më e papërballueshme se dita kur nuk do të mundem të
lexoj më. Zoti mund të të mbyllë një portë të shqisave, por jo të gjitha. Vetëm
humbja e qëllimshmërisë në jetë ia kalon këtij përjetimi.
Revista Haemus: „Anija e gjumit” me „Gjarprin e shtëpisë”, duke
kundruar me „Strabizëm” diku drejt „Shpinës së burrit”… Ishte një lojë miqësore
togfjalëshash, ndonëse jo rrallë titujt e një autori ravijëzojnë metaforikisht
udhën e tij të brendshme. Çfarë do t’i pasojë?
Arian Leka: Ka pasur edhe togfjalësha të tjerë si „Ky vend i qetë ku s’ndodh
asnjë”(1994), „Veset e të vdekurve” (1997), „Doan-Doel” (1998) e ndonjë tjetër.
Shkrimtari nuk e di, por shkon si i verbëri pas tingullit, drejt asaj që ai
vetë e krijon atypëraty. Në vetëdijen e vet, shkrimtari ngjason me shahistin
që, kur lëviz një gur, i di edhe 5 a 6 të tjera që do të pasojnë. Mund të
qëllojë shpesh që nga libri në libër shkrimtari të shkruajë thjesht kapitujt e
Librit të tij, të ngjizë personazhe, të endë fate të paqena që ngjajnë me të
tjerë. Ndodh sikur vështron format e një reje, ku fjala të ngec përherë në fyt,
se, sapo ke dalluar një formë, ajo zhbëhet, largohet dhe krijon një tjetër që
do ta shprishë prapë.
Por është e vërtetë, nëse
do të flasim për disa vija që e lidhin krijimtarinë do të dukej Durrësi dhe
njerëzit e tij, deti me gjithë ç’ka jashtë dhe brenda, dashuria për gjuhën e
rilindur dhe për format e mbyllura në poezi, stili, ritmi dhe melodia, tërheqja
e lehtë mistike dhe kthimi i kokës pas, në kujtesë, vogëlimat e njerëzve. Ajo
që do të pasojë e që po merrem ndërkaq di të them se është prozë, por siç na
ndodh rëndom, pagëzimi me titull ka mbetur për në fund, si me fëmijët, që i
lindim pa të metë, por dhe pa emër. Gjithashtu në fund thuajse janë edhe një
formë e veçantë poeme ndërthurrur me prozë të ritmuar, njëlloj rap ta
quash, si dhe disa tregime. Sa për të dhënë një version se çfarë ndodh tek
shkrimtari, po paraqit një sonet që botohet së pari këtu, shkruar në maj të këtij
viti në Langenbroich, Gjermani, në shtëpinë e Heinrich Böll-it:
Shkrimtari
përngjan me të pangjashmen e lëngët
ku fjala
ËSHTË përndiqet, tingëllon e ndaluar
katror
brenda rrethit, trekëndësh që zhbëhet ndër duar
një gjë a
gjësend e | i përkryer gjithpoaq dhe e | i vëngërt
gjithashtu
dhe trajtë sferike gërvishtur me dorë të lirë
shembëlltyrë
njerëzore sajuar e bardhë mbi të zezë
mbi muret e
athëta të guvës, diku në një çip a në kthesë
fytyra e
Zotit të parë, me noçkë, me bisht e me brirë
ku vagullt
përhiet vetëlindja në formën e resë
por jo si ai
| ajo mbi shkarpë të kafazit apo i lirë mbi trung
as peng dhe
as zot, një tjetër, as shtazë, as shpezë dhe as thjesht një copë cung
i gërrmuqur
që strukur rri pret, mbështjellë, ndryrë edhe kyçur në vezë
nga diçka që
s'e njohu, por e pranoi mbi krye apo dhe mbi sup
që dikur i
dha urdhër, e mësoi, me rast e me kast, të jetë
dhe veza dhe
zogu dhe shkarpa dhe trungu, açik dhe i fshehtë
mbi të
gjitha dhe flatër dhe kthetër, një sqep dhe një gremç, sidomos i butë
që duhet të
cimbisë, të thyejë dhe po vetë ta zhvoshkë e ta shpallë këtë botë
që syrin s'e
ka nën qerpik, por mes gishtash, në duar
ku meqenëse
çdo lëndë shenjohet me emër apo edhe nojmë
pranon ta
quajnë Poet dhe mbërrin tek ne duke shkuar.
Revista Haemus: Si e sheh letërsinë shqiptare brenda kufijve të
shqipes dhe në gjuhë të tjera? A mendon se kjo letërsi është e padrejtësuar nga
pikëpamja mediatike?
Arian Leka: Më pëlqen të kujtoj saherë një nga anasjellat e shumta të J.L.Borgesit,
që thotë se gazetat shkruhen për t’u harruar, ndërsa librat për t’u mbajtur
mend dhe kjo i thotë të gjitha, alfën dhe omegën. Mua nuk më pëlqen ky
pozicionim i letërsisë kundër mediave apo edhe e kundërta. Keqpërdorimi apo
tejkalimi i së drejtës nga mediat është ai që na shqetëson, ashtu sikundër na
shqetëson çdo filistinizëm në art. Por nuk kam menduar ndonjëherë se është faji
i gazetave dhe gazetarëve në këtë deformin. Ato janë mjete komunikimi dhe
informacioni, ritmi i tyre është jo dhe aq i ngjashëm me mendimin, por me ritmin
teknologjik, ritmin tipografik. Letërsia nuk ngjan me median në asnjë pikë
përveç faktit që, që të dyja përdorin të njëjtat shenja grafike. Shkrimtarët
duhet ta kenë mësuar tanimë se media është ai lloj „lubie” që kërkon mish të
freskët sa herë që gazetarët mblidhen të bëjnë detyrën e tyre çdo mbrëmje. Por
askush nuk i ka çuar përdhunisht shkrimtarët nëpër redaksitë ku botojnë përditë
e për gjithfarë, askush nuk i ka marrë për veshi nëpër emisione për të folur,
siç thuhet nga ndërzimi artificial e gjer
tek lufta në Vietnam.
Për kohën tonë, mediat
kanë një rol që nuk mund ta shpërfillim edhe sikur të duam të mbyllim sy e
veshë. Nuk e kam fjalën që shkrimtari detyrimisht duhet të jetë i pranishëm në
media, por flas për një prani tjetër, prani krijimtarie dhe pohim vlerash kur
ato janë. Duket se shkrimtarët që vërtet kanë bërë të ndihet qartaz dallimi mes
letërsisë pas viteve ‘90 janë bërë si Garabomboja i padukshëm dhe prania quhet
e tillë vetëm kur shkrimtari sillet nëpër këmbë, ka rreth apo kur punon vetë në
ndonjë media. Të tjerët janë të përjashtuar, outsiders.
Media, ajo e përditshmja
apo e përjavshmja, duke përfituar nga zbraztia e periodikëve të specializuar,
ka guxuar të shkojë aq larg sa, përmes shkrimesh me përshtypje empirike dhe me
thellësi sa tryeza e kafenesë, të bëjë edhe klasifikime të librave dhe autorëve
të vitit, të ndajë çmime e të mëtojë e vendosë standarde. E ka bërë, por nuk ka
bindur dot njeri. Mjerë kush beson se do të mbetet në letërsi përmes gazetave:
është si të marrësh detin mbi një varkë letre.
Jam i kënaqur se gjer
tash kam lexuar disa libra vërtet të mirë në prozë e poezi, libra të shkruar
nga brezi në të cilin bëj pjesë edhe unë, libra në harmoni me shijet e mia. Për
të qenë në kontakt me ta nuk më është dashur rekomandimi i gazetave.
Revista Haemus: Lexuesit tanë do të donin të dinin ndonjë të dhënë
edhe nga përvoja jote si botues.
Arian Leka: U bënë mbi 10 vjet që merrem me botime dhe në këto kohë kam mundur të nxë
një zeje të bukur, që nuk më ka shtrënguar të ndryshoj grupin e gjakut dhe të
bëj ditën një punë dhe natën një punë tjetër. Botimi është një profesion kaq i
afërt me pasionin! Kjo ka një gjë të mirë se të mban gjithë kohën të lidhje me
subjektin tënd, shkrimin, librin dhe shkrimtarin, sidhe të jep vazhdimisht pika
referimi se si po shkon e shkruara sot. Kam punuar me disa shtëpi botuese, nga DEA,
Amfoni & Zeti, deri tek Ideart dhe tani së fundmi jam
kryeredaktor i revistës për kulturë poetike Poeteka. Por ajo që ma ka
mësuar metodikën e të punuarit ka qenë Naim Frashëri, të cilën
për fat të keq e gjeta në ditët e fundit dhe e shoh si thërrmohet përditë duke
ia cënuar e përçmuar emrin si botues, por kurrë jo emrat e censorëve që kanë
punuar aty dhe e kanë bërë N. Frashërin „gogol e Golgotha” për
shkrimtarin. Ky ambiguitet dhe kjo bashkëjetesë me apandecit të plasur në bark,
nuk më ka pëlqyer dhe kam bërë çmos t’ua kujtoj, sidomos atyre që kanë dalë nga
pó ai bark kali për t’u bërë botues të suksesshëm privatë.
Për mua botimi është ajo
pjesë ku profesioni takohet me misionin, kur përveç asaj që është personale,
fillon të mendosh të bësh më të mirën edhe për të tjerë apo për të sjellë në
gjuhën tënde atë që e çmon si më të mirën nga gjenia letrare e përbotshme dhe
që mungon në vendin tënd. Në kaq vite jam në gjendje të çmoj arritjet e disa
botuesve seriozë që mëtojnë ta ketë profesion afatgjatë e madje edhe të
trashëgueshëm botimin, por gjithsesi kjo më ka hapur edhe sytë të kërkoj nga
vetja dhe kolegët, nga ne që nxjerrim bukën nga teksti, një formatim tjetër të
botuesit, një botues kërkues, qëmtues, që zbulon dhe rrit autorë duke ofruar jo
vetëm shumëfishim, por edhe promocion, madje mund të them se është pikërisht
koha që të jenë shtëpitë botuese ato që do të hyjnë të marrëveshje për
kapërcimin legal të kufirit për autorët më të mirë dhe të kujdesen më shumë për
thembrën tonë të zbuluar, leximin.
Revista Haemus: Në poezinë dhe prozën e Arian Lekës ndeshen copëza
të një lloji të veçantë mitologjie shqiptare, si dhe një frymë adhurimi ndaj
mistikës, qoftë ajo e krishterë, myslimane, bektashiane etj…
Arian Leka: Duket se në kaq kohë të gjatë shkrimi, që nga libri i parë, gjer sot,
letërsia ka arritur ta mbulojë tërësisht në horiziontalitet sipërfaqen
tokësore. Kuptohet, artet, sidomos letërsia e sidomos akoma pas iluminizmit,
nuk bëjnë më mrekullinë që Krishti bëri me të verbërit. Tanimë artet janë si
gjyzlykët, qartësojnë shikimin për ata që kanë sy dhe që duan të shikojnë.
Shpesh krijohet
përshtypja sikur të gjitha janë shkruar dhe letërsia po bën atë që bënë ca vite
më parë ata që shpikën simfoxhazin. Por ka mbetur edhe një dimension tjetër, i
pafundmë dhe ky është vertikaliteti, thellësia, gjer tek zonat më të errëta,
aty ku shkohet jo me bombul, por me oksigjenin e mbetur në mushkëri. Janë shumë
gjëra të errëta dhe ende të pashfaqura në letrat tona, që lidhen me mënyrën se
si jemi bërë këta që jemi, pse besojmë këto që besojmë, pse sillemi kështu si
sillemi dhe pse mendojmë ashtu si mendojmë. Këto nuk janë fjalë e aq më pak të
sotme. Gjarpri, totemistika funerare ilire, kulti i diellit, breshka, svastika,
ngjizja e gjuhës me 36 zëra e sizëra, formulat e mallkimit dhe uratat, vallet e
dervishëve, përkushtimi i faljes, vizita e shën Palit, hebrejtë e lashtë,
qytetet antike, përrallat, vija e Theodosit, qytetet antikë, konvertimet
fetare, emrat e bimëve e shumë e shumë të tjera si këto janë çelësa për të ma
hapur dhe jo për të ma mbyllur atë botë të errët, bërë mistike të themi nga
largësia në kohë e cila ma lidh e ma shpjegon më mirë se gjithçka tjetër të
sotmen konvencionale.
Revista Haemus: Projekti „Poeteka” tashmë ka dhënë frytet e para.
Festivali me të njëjtin emër vlerësohet lart nga mjaft personalitete të
letërsisë. Çfarë do të veçoje nga tubimet poetike buzë Adriatikut?
Arian Leka: Përjetimi im, por jo vetëm i imi, është se me Poetekën kemi të bëjmë me
fillimin e një lëvizje mirëfilli shpirtërore për të treguar që jemi, për të
treguar që kemi. Të gjitha kulturat e kanë kaluar neoiluminizmin, ne pse jo,
qoftë edhe me pak vonesë. Fjalë të tjera nuk mund të them për aq kohë sa jam
pagëzori i kësaj ideje që i ka dhënë frytet e para dhe që premton të maturohet.
Revista Haemus: Çfarë e dallon Durrësin e sotëm nga Durrësi i
hershëm, kur jeta ishte vërtet krejt ndryshe për shqiptarët? Sidoqoftë, ardhja
e shkrimtarëve të huaj në Poeteka është mëse e dobishme për imazhin e
Shqipërisë jashtë…
Arian Leka: Në vëllimin Strabizëm gjendet një poezi që fillon me këta vargje:
„Të shohësh Durrësin në ëndërr vdes si të gëlltitësh një bletë...” dhe unë që
shoh shpesh ëndrra me sy hapur, në të vërtetë dua Durrësin e krijuar dikur prej
të tjerëve, të rindërtuar në copëza prej meje, jo Durrësin në përgjithësi, dua
Durrësin tim, dua detin që nuk njeh arkitekt, restaurues apo krijues, dua
shpirtin e hapur, gjuhën kozmopolite të këtij qyteti, dua profesionet e tij, të
fshehtit dhe të hapurit, dua rrugët që më shumë i ka krijuar era se njerëzit,
dua toponimet që i kam sajuar vetë, dua rrënojat dhe gjithçka që kujdesi dhe
pakujdesia e qytetarëve të Durrësit i sollën në këtë formë gjer sot, dua
dialektin e këtij qyteti, mënyrën se si i bluan pa i vrarë të ardhurit gjersa i
bën durrsakë, dua dhe po aq më dhimbset amfiteatri që u zbulua dhe ende s’ka
dalë në dritë, në vitin 1966, vitin kur linda dhe unë, dua emrat e përbashkët
mesdhetarë për erërat, bimësinë detare, peshqit dhe trupin e anijes, pëlqej
ëndjen për të jetuar përditë dhe pasigurinë e jetesës që jep deti dhe struktura
argjilore, dua disa këngë dhe ngenë e madhe të këtij qyteti. Të gjitha këto i
kemi pasur dhe mund t’i kemi sërish me pak më shumë vetëdije, me pak më shumë
krenari dhe ndjenjë fati që e kaplon njeriun që lind dhe jeton në atë qytet ku
këmba nuk duhet të jetë batipal dhe dora nuk duhet të jetë kovë ekskavatori.
Durrësin nuk është nevoja t’ia tregosh askujt. Mjaft të klikosh në kujtesë,
Epidamn, Dyrrah. Ardhja e shkrimtarëve në Durrës, pa dallim, vendës apo të
huaj, është me mjaft rëndësi jo vetëm për imazhin tonë jashtë, por edhe për
skopinë tonë të brendshme. Më mirë të zbulojmë veten sesa të na zbulojnë dhe të
na thonë se sa vend të bukur e të mirë kemi. Kam pasur rastin që edhe me
Poetekën të flas me poetë shqiptarë që vinin për herë të parë me të vërtet në
Durrës, pasi më parë i kishte përthitur plazhi... Sa për imazhin jashtë,
padyshim Durrësi mbetet një portë dhe portat duhet të jenë përherë të bukura,
siç i shohim nëpër ikona. Naim Frashëri e kish kuptuar mirë kur shkruante Durrës o qytet i bukur që je kërthizë e
mëmëdheut.
Revista Haemus: Cilin prej shkrimtarëve shqiptarë do të kishe dashur
ta pyesje për diçka thelbësore dhe çfarë?
Arian Leka: Migjenin kisha dashur të takoja. Biseda do të ishte e improvizuar dhe ajo
që mund të jetë thelbësore për mua mund të ishte e mërzitshme për të.
Revista Haemus: Cili mendon se do të kish qenë mjedisi „parajsor”,
ku lexuesi të mund të thithte në plotni mesazhin e krijimeve të tua.
Arian Leka: Të gjithë shkrimtarët mendojnë për lexuesin e tyre, madje ka disa syresh
që edhe e krijojnë kur ai ende nuk ka ardhur. Në poezinë Kulishë të verbët,
një poezi kjo kushtuar lexuesit, mendoj se kam shprehur përfytyrimin tim për
këtë marrëdhënie. Mjedisin parajsor për leximet e mia nuk e përjetoj si
gjeografi apo si vend të rrethuar me pemë, qarkuar me det apo shoqëruar me aksh
muzikë. Më duket se tendosja e shqisave, vëmendja, kurreshtja dhe imagjinata,
serioziteti i përafërt me aktin e krijimit do të ishte ajo që unë do të
dëshiroja për leximin e krijimeve të mira. E di se këto janë dhunti të
shkrimtarit, por në forma embrionale janë edhe cilësi të lexuesit. Mos i bëj të afërmit tënd atë që të tjerët
nuk dëshiron të ta bëjnë ty, thuhet në Dhjatë dhe për shkrimtarin nuk ka më
të afërt se lexuesi, ai është farefisi. A nuk i braktisim edhe ne librat që nuk
na pëlqejnë? Edhe lexuesi po ashtu ka të drejtë të na braktisë nëse nuk na
gjen.
Ajo që do të më pëlqente
përsëri është njohja apo identifikimi i lexuesit, personalizimi i tij, si të
thuash. Një utopi. Por nëse procesi i shkrimit është krejtësisht autorial,
leximi është i veshur me anonimàt, me përgjithshmëri dhe kjo sidoqoftë e ka
mistikën e saj, pasi autori nuk e di saktë se kush ndodhet në anën tjetër të
receptorit, por beson se tjetri, që me hapjen e librit kryen një veprim të
shenjtëruar, apo po çel Sesamin e vet. Gjithçka tjetër, në të kundër të këtij
iluzioni vetjak, është përshkruar nga Rej Bredbëri tek 451 Gradë Fahrenhait dhe lidhet me përfytyrimin e Hajnes kur thotë
se aty ku
djegin libra, tek e fundit kanë për të djegur edhe njerëz, marrë kjo në
kuptimin metaforik për djegien e mundësisë së realizimit të një krijese humane,
siç premton të jetë njeriu.
Revista Haemus: Një ngjarje nga fëminia, një fjalë, ose një qënie
njerëzore që ju ka lënë mbresa të pashlyeshme…
Arian Leka: Është një vegim me tim gjysh nga nëna, partizan në një moshë më të re se
ajo që sot merret si mosha kufi për të shkuar ushtar e për të pasur të drejtë
vote. Unë kam qenë jo më shumë se 4 apo 5 vjeç, gjithsesi pa vajtur në fillore
dhe gjyshërit jetonin në një shtëpi private me kopësht aty ku mbaronte këneta e
porsatharë e Durrësit. Ai vishej me uniformën angleze të luftës, të cilën nuk
ia kishin marrë, hidhte në sup çiften që i kishin dhënë në këmbim të mauzerit
(gjyshi quhej Elmas, Maze, tingëllonte si emri i armës) dhe më merte me vete
nëpër kënetë. Aty kishin mbetur vetëm pellgje të vakët, xunkthe, ndonjë skelet i
brerë varke, cironka të thara mbi fundin e zbardhëllyer nga kripa e kënetës që
asokohe bëhej gati për tokë buke. Shkonim më këmbë gjer afër dajlanit dhe aty
gjyshi mblidhte me një lugë të vogël kripë të bardhë e të hollë deti nëpër
pellgjet e thara, e fuste në një qese të vogël lëkure, nga ato që mbahej
duhani, masati, eshka e urori dhe pastaj ktheheshim për në shtëpi. E bënte këtë
veprim kaq ngadalë, me të tillë përkushtim, vëmendje dhe terezi me të cilën
njeriu ndez një zjarr të vogël. Nuk e di nëse aso kohe kishte ndonjë zi
ushqimesh, nëse kripa ishte pjesë e triskës, apo gjyshi i bënte me ndjesinë
nikoqire të libohovitit. Rrugës më tregonte historinë e një greku, Markos, që
asokohe strehohej në shtëpinë e gjyshit në Libohovë, i cili kishte parë se si i
vëllai pilot ishte rrëzuar nga italianët mbi malin Bureto. E kam ende në vesh
gjyshin që i rrëmbusheshin për një çikë sytë e çelët kur thërriste si Markoja Mana mu, mana mu! Pastaj më këndonte
këngën: O Arian, kapedan, hop mbi fik e hop mbi man, pa qese e pa duhan. Kur
arrinim pranë shtëpisë gjyshi bënte gati çiften dhe qëllonte pulëbardhat të
cilat nuk i vriste, pasi më thoshte se detit i hahen peshqit, jo shpendët. Ky
është një film me metrazh të shkurtër nga të fëmijërisë.
Revista Haemus: Cila do të ishte këshilla jote e çiltër për një poet
të madh, që është i vetëdijshëm për vlerën e vet, por që ende nuk ka botuar
asnjë libër?
Arian Leka: Këto fjalë do të ishin për tim atë, i cili nuk ka shkruar dhe nuk ka
ndërmend të shkruajë ndonjë libër. Ai është pakashumë si personazhi që ka
përshkruar Mark Tuejni tek Fluturimi i
kapiten Stormfilldit në Parajsë, i cili ishte poeti më i madh i botëve pa
shkruar asnjë varg dhe pa ditur se ç’është poezia. Këshilla do të ishte të mos
e ngurtësonte me shkrim materjen që zotëron, pa dashur të jetë as person as
personazh dhe as personalitet: se mes gjithë të mirave që shkrimi ka, mbart
edhe diçka të keqe për të: mbetet.