Me haré fillova të lexoja revistën Haemus, me haré, sepse aty për aty mendova: kush shkruan Haemus nuk do të jetë ballkanas me kuptimin që i japin sot kësaj fjale evropianët e Perëndimit. Siç dihet, evropiani perëndimor është racist në mënyrë elegante e shpeshherë të padukshme, e fjala Ballkan është shprehje në fund të fundit negative, për fat të keq.Kush shkruan Haemus e jo Ballkan di, me ndërgjegje ose pa ndërgjegje, këto gjëra e do t’u largohet atyre, duke përdorur apostafat fjalën greko-latine e jo fjalën turke.Me fjalë të qarta, titulli i revistës së re është si një program e zgjoi tek unë ca simpati e, kjo dihet, simpatia është çdoherë fillimi i miqësisë, i dashurisë e i respektit të ndërsjellë.
Rrjedhimisht jam i detyruar të shkruaj ndonjë faqe për revistën Haemus, megjithëse vendosa prej kohësh të mos shkruaj më: nuk jam më aq i ri e deri më sot si arbëresh shkrova edhe keq shumë. Vërtet keq shumë, sidomos për shërbëtorët e Hoxhenverit dhe të Plakut Broz, të cilët, me ndihmën e katedravet italiane për gjuhën shqipe, më luftuan mua në dukje me sukses të madh. (Bie fjala, katedrat italiane e vazhdojnë edhe sot luftën e tyre!) Por për miqtë e kësaj reviste dua të bëj një përjashtim e, si zakonisht, unë shkruaj kundër rrymës, domethënë sipas sistemit tim; unë shkruaj tani për iluminizmin e jo për ndonjë fé, si bënë ca miq të tjerë. Por, para se të shkoj përpara, dua të theksoj se faqja e fundit e kopertinës (Haemus - felix qui potuit rerum cognoscere causas, fjalët e bukura që Virgjili i kushtoi Lukrecit), është për mua një provokim pozitiv: unë nuk jam virgjilian, por ciceronian, e besoj se njeriu vetëm rallëherë mund të zbulojë shkaqet e sendevet ose të ngjarjevet. Me të vërtetë, ngandonjëherë u qasemi këtyre shkaqeve e kënaqemi, duke pohuar kështu teorinë e probabilitetit e dëshira jonë t’i kuptojmë e t’i zbulojmë të gjitha shkaqet e të gjitha sendevet dhe të gjitha ngjarjevet mbetet dëshirë e bukur, nxitëse dhe stimuluese.
Në numrin 2-3 të revistës janë, siç thamë, shumë
artikuj për fe të ndryshme; unë i lexova ata me ca kujdes: kush shkroi është
shumë kompetent e më jep mundësi të nxë gjëra që unë nuk di aq mirë, e, kështu,
unë fitoj njohuri të reja e mund të analizoj më mirë filozofinë time modeste.
E, e e...e menjëherë kujtova se unë gjuhën rumune e kisha studiuar... afërsisht
njëqind vjet më parë.
Me të vërtetë... cilën gjuhë unë nuk kam
studiuar?... Cilën grua unë nuk kam dashuruar? Të gjitha gjuhët unë desha të
studioja....ashtu si të gjitha gratë unë desha të dashuroja: çdo gjuhë e çdo
grua është e bukur dhe interesante e unë për çdo gjuhë e për çdo grua bie në
dashuri... Por, me kalimin e kohës, arsyeja triumfoi, për fat të mjerë, edhe
tek unë e tani unë kultivoj vetëm një
gjuhë, e dashuroj vetëm një grua,
megjithëse unë edhe sot, sentimentalisht, kultivoj çdo gjuhë e dashuroj çdo
grua.
Tani, kjo vetëkuptohet, mund të shkruheshin
qindra e qindra libra për ngjashmëritë ndërmjet gjuhëvet dhe gravet, për të
treguar matematikisht se unë zotëroj një gjuhë ose një grua, e për të
demonstruar shkencërisht se po ajo gjuhë ose po ajo grua më zotëron mua etj.
etj.
Nga ana tjetër çështje të atilla janë tepër të vështira
për një homo sapiens sapiens, e unë
kënaqem të trajtoj një temë të thjeshtë e, pothuaj, popullore, e një temë
shumë, shumë e lehtë e shumë, shumë e thjeshtë është iluminizmi.
I referohem këtu, vetëkuptohet, iluminizmit
modern evropian, por dua të përmend shprehimisht se lëvizje të ngjashme
kulturore bota perëndimore i ka njohur më se një herë, por suksesi i tyre qe
çdoherë i përkohshëm. Ka edhe njerëz të cilët s’kanë frikë të shpallin se
Averroesi (Ibn Rushed Mohamed, 1126-1198) ishte iluminist ante litteram e foli për dy të
vërtetat; por këtu kompetenca ime nuk
është shumë e madhe. Unë di vetëm se në jetën tonë njerëzore afirmohen
shpeshherë rryma negative në fushën e kulturës, të politikës, të estetikës e të
shoqërisë. Herë të tjera rryma të mira shkatërrohen në interes të grupeve
shoqërore të posaçme e një përparim i vërtetë është rrallëherë i mundshëm.
Ndoshta vetëm në fushën e teknikës përparimi mund të mbahet si i qëndrueshëm, i
vazhdueshëm, i pareshtur e, në fund të fundit, i vërtetë. E, ca herë, edhe në
fushën e shkencavet të përpikta, por kjo vlen vetëm për specialistët.
Iluminizmi qe përpjekja që bënë sidomos në
shekujt XVII- XVIII jo pak njerëz të izoluar, si në të kaluarën, por shumë
dijetarë në Angli, në Francë e në Gjermani. E them edhe një herë: në Angli, në
Francë e në Gjermani. Këta dijetarë nuk mund të kënaqeshin më me mendimet
fetare, me praktikën politike e me filozofinë e kohës së tyre. Natyrisht,
iluminizmin e përgatiti lëvizja kulturore e Humanizmit dhe Rinascimento-s, domethënë Italia, por përgatitja për mua nuk
mjafton, përndryshe jemi të detyruar të kujtojmë shumë e shumë njerëz të tjerë.
E kështu unë përmemd në fushën e politikës vetëm Dantin (1265-1321), i cili, në
librin De monarchia, proklamoi
pushtetin laik pranë Kishës së Romës, po jo nën Kishën e Romës. Ai Marsilius
nga Padova (1275?-1343) e theksoi këtë mendim. E kujtoj edhe Wilhelmin von
Ockam (1300?-1350?), një anglez që jetoi në Gjermani e kërkoi të
revolucionarizonte filozofinë, shkencën e politikën teorike.
Mirëpo, s’është keq të përmendet se krishterimi
në Evropën jugperëndimore nuk qe e nuk mund të ishte, që nga fillimi, totalitar
e absolut e nacionalist ante litteram si,
p.sh., muhamedanizmi me popullsitë arabe e me popullsitë e pushtuara. Popullsia
evropiane jugperëndimore e antikitetit ishte shumë e përparuar e kultura
greko-latine vazhdonte të jetonte në mënyrë modeste e, nga ana tjetër, kjo
kulturë ndikoi pozitivisht në fenë e re. E jo pak njerëz ruajtën me kujdes të
madh, pothuaj me xhelozi, lidhjen kulturore me botën parakristiane
greko-latine, duke lexuar edhe ca poetë, Lukrecin, Katullin etj. të cilët nuk
mund të mbaheshin në asnjë rast si kristianë ose si kristianoidë, si p.sh.
Vergjili.
Edhe një libër si De natura deorum i Ciceronit u lexua e u rilexua, megjithëse është
mbrojtja elegante e jo çdoherë e dukshme e ateizmit.
Me fjalë të tjera mund të thuhet se Krishterimi
në Evropën jugperëndimore të antikitetit të vonë e pastaj edhe në Evropën
gjermanoide nuk qe kurrë absolut qind për qind, sado që ca gjëra e ca mendime
na kujtojnë muhamedanizmin: philosophia
ancilla theologiae! (filozofia shërbëtorja e teologjisë) etj. etj.
Jeta e shoqërivet njerëzore është rrallëherë
fenomen statik e i mbyllur. Rrallëherë shoqërivet njerëzore u mungon dinamika
e, kështu, ndryshime, të vogla ose të mëdha, janë të shpeshta e të natyrshme e
bien në sy vonë. Historiani, sociologu e studiues të tjerë s’kujdesen për ca
ndryshime që duken minimale, por shumëherë janë rrënjëzore. Edhe individi
njerëzor zhvillohet e ndryshohet vazhdimisht, e studiuesi serioz kërkon të
mbajë parasysh kohën e mentalitetin e
atëhershme për punën e tij rreth një shoqërie ose një figure historike.
Për rrjedhim Kisha e Romës është organizatë
poliedrike e sa faqe e sa anë të saj nuk u studiuan fare deri më sot? Kur
shkruhet për të, duhet përcaktuar me saktësi cila kohë na intereson e me cilat
kohorta të popullsisë duam te merremi. Është vërtet se na nevojitet për arsye
praktike një përgjithësim për të thjeshtësuar thëniet tona. E kështu unë tani
them përsëri se krishterimi i Romës nuk qe e nuk mund të ishte përherë absolut,
por shumë përfaqësues të kësaj organizate fetare kërkuan gjatë historisë të
bëheshin më absolutë për të ushtruar më shumë radikalizëm se, p.sh.
përfaqësuesit e kishës ortodokse ose të kishës muhamedane. Ca herë disa shoqëri
e lejuan këtë, e rryma rrënjësore u afirmuan e në emër të dashurisë kristiane u
vranë njerëz e u bënë krime të rënda.
Këto janë, për fat të keq, gjëra që ndodhin në
historinë e njeriut e ne duhet të kemi durim e të përvetësojmë situatën e
atëhershme shoqërore. Ne duhet të kritikojmë sot ashpërsisht absolutizmin e
totalitarizmin muhamedan, por është e përshtatshme të pranojmë se edhe shoqëria
jonë, ca kohë më parë, veproi ndonjë herë afërsisht kështu e jo shumë më mirë, e
vrau e procesoi heretikë, filozofë, shkencëtarë e, risum teneatis, amici, shtriga!!!
Edhe ata që reformuan kishën kristiane në
Gjermani, në Zvicër, në Angli etj. etj. nuk ishin në fillim fare tolerantë, por
mirëqenia ekonomike e shoqërisë nga Italia shkoi më në Veri dhe e tërë situata
u përmirësua, ashtu që filozofët, shkencëtarët e dijetarët fituan rëndësi e, më
vonë, u fol pak nga pak për iluminizëm, pra arsyeja e njeriut të lirë mund të
na shpjegonte më mirë çështjet për të cilat kisha kishte pasur monopolin.
Ndoshta s’është e tepruar të thuhet se Koncili i
Trientos nuk qe ngjarje shumë pozitive për Kishën e Romës.
Në çdo rast s’duhet harruar se rendi në fuqi
zakonisht nuk ka simpati ndaj mendimtarit të lirë e se feja ka qenë e është
edhe sot instrumentum regni e një politikan teorik si Ciceroni
këtë na e shpjegon shumë bukur. Prandaj lindja e filozofisë së vërtetë dhe
zhvillimi i saj qe, në historinë e njerëzimit, një përjashtim unik, i cili
ndodhi në qytetin e Miletit. Këtu mua më duket e përshtatshme të përmendet se
deri dje Mileti mbahej si koloni greke jonike në bregun jugperëndimor të
Turqisë së sotme, kurse sot dijetarët më të angazhuar mendojnë se armenët,
grekët e lashtësisë e një komponent i lashtë i shqiptarëvet të sotëm erdhën nga
Lindja e jo nga Veriu.
Sidoqoftë, në këto qytete jonike dijetari
gëzonte më liri se në Athinë e në qytetet e Greqisë e filloi të mendonte vërtet
shkencërisht e jo mitologjikisht për zanafillën e jetës mbi Tokë. Përveç kësaj,
qytetet jonike kishin njohuri për zhvillimet kulturore e shkencore të
Mesopotamisë e të Egjiptit. Me fjalë të qarta, këtu e kështu filloi
filozofia e njeriu nuk kishte më nevojë për mitologji, fe etj. për të shpjeguar
jetën. Për rrjedhim është gabim trashanik të flitet për filozofi indiane,
kineze etj. kur i referohemi lashtësisë; e kur thuhet filozofi muhamedane ose
kristiane, termi shkencor filozofi
nuk ka më kuptimin e tij të mirëfilltë. Në këto raste termi i përshtatshëm
është botëkuptim, e kjo fjalë është
siç dihet kalk gjuhësor nga gjermanishtja Weltanschaung.
Historia e Miletit qe shumë interesante, tepër e
komplikuar e jo aq e lumtur. E tani unë që premtova të shkruaj për iluminizmin,
s’dua të harroj se, shekuj më vonë, ky qytet ishte shumë i njohur jo për
filozofinë, por për tregimet erotike të bukura (Milesíaca) që kishte shkruar Aristidi. Natyrisht jo politikani
athinas, jo i nipi i tij, por një Aristid tjetër nga Mileti i cili vlen si
krijuesi ose nismëtari i letërsisë erotike. E kjo mua më duket çështje shumë me
rëndësi e është konfirmimi se atëbotë në bregun perëndimor të Azisë së Vogël
individi i kulturuar gëzonte më liri se në qytete të tjera e se një krahasim me
ca shtete muhamedane të sotme nuk është i mundur!
Më vonë filozofia shkoi në Athinë, por
mendimtari vërtet i lirë e i sinqertë, (me këto fjalë përjashtova Epikurin!)
pësoi vështirësitë më të rënda.
Eskili (525-4 deri 456-5) u
ngatërrua në komplikime të rënda se kishte treguar ca mistere fetare ose
ceremoni, rite të mbyllura.
Diagoras
Melius (shek.
V), poet lirik. Ciceroni e përmend tri herë në De natura deorum. Humbi jetën për ateizmin e tij absolut. Është një
ndër personalitetet kryesore të Greqisë klasike. Pothuaj të gjithë kërkuan ta
hiqnin atë nga historia.
Anaksagora
(500-428/7).
Përhapi filozofinë në Athinë, por pas vdekjes së Perikliut e proceduan për
ateizëm e e detyruan ta linte Athinën.
Euripidi (480?-406) u denoncua
për ateizëm.
Sokrati (469-399). Është figurë
tepër e njohur.
Aristoteli
(384/3-322-1).
Edhe Aristoteli është figurë tepër e njohur, po rrallëherë dëgjohet se
athinasit e denoncuan për ateizëm e se ai u arratis në Chalkis pak kohë para
vdekjes.
Theodorus
Cyrenaicus (340?-250).
Iku nga Athina, përndryshe e kishin vrarë për ateizmin e tij. Ciceroni e
përmend këtë filozof.
E shumë, shumë të tjerë.
Është gabim i rëndë të mendohet se demokracia e
vërtetë lindi në Athinë, natyrisht, u bënë ca përpjekje që duhen studiuar e
duhen lavdëruar, por priftëria, domethënë familjet që kontrollonin zakonet
fetare të qytetit, ishin tepër të forta e toleranca për ta nuk ishte e nevojshme.
Edhe në Romë ekzistoi një rend demokratikoid për ca shekuj, por pas vitit 146
gjithçka ndryshoi sistematikisht e rendi demokratikoid ishte vetëm dëshirë e
mirë e një pakice.
Shumë, shumë më vonë dukej se Komunat italiane
ishin duke krijuar një rend demokratik, por demokracia është rend modern, si na
mësojnë shkrimet për politikë teorike të Platonit, të Aristotelit, të Polibit e
sidomos të Ciceronit (De res publica) dhe
historia.
Politikën e vërtetë të atëhershme, si edhe
politikën panhelenike, athinasvet ua mësoi praktikisht barbari Filip II, mbret
i Maqedonisë së lashtë (382-336) e, më vonë, i biri Aleksandër (356-323), të
cilët sot vlejnë për grekë të veriut, sepse greku i sotëm është ballkanas, pra është njeri i vogël e pa
rëndësi e ka nevojë për një lashtësi të madhe. Vetëm një komponent minimal është helenik. Komponenti bullgar (komponent
turkoid i sllavizuar) dhe komponenti shqiptar janë p. sh. më me rëndësi se
komponenti helenik. Historia e Greqisë qe aq e ndërlikuar, kjo vlen për shumë
pjesë të Evropës! e popujt e lashtësisë nuk janë paraardhësit e popujvet të
sotëm, domethënë çdo popull evropian i sotëm është popull i ri e nuk mund te
ketë vërtet një popull paraardhës nga lashtësia, siç mendojnë ata që nuk njohin
as histori as jetë. Por sidoqoftë, për ne çdo popull meriton respekt.
Duke kujtuar se ish fjala për iluminizmin,
rimarr fillin.
Pas përpjekjevet të kota në Komunat e Italisë,
pas Humanizmit dhe Rinascimento-s, të
shkojmë në Angli, ku u pat më parë njëfarë zgjimi në fushën e fesë e të
politikës. Fill pas në Francë u kritikua morali me gjendjen e shoqërisë e ndaj
fundit të shekullit XVIII rryma kulturore që më vonë mori emrin iluminizëm provokoi revolucionin.
Në po atë shekull u zgjua edhe Gjermania e
njeriu u largua ose kërkoi të largohej nga mituria. E këtu kujtojmë edhe një
herë se kjo mituri nuk ishte absolute si në vendet e Evropës Lindore e në
vendet aziatike.
Tani është mirë të theksohet shprehimisht se nuk
është feja ajo që rregullon shoqërinë, por është shoqëria që rregullon fenë e
feja është vetëm pasqyrimi i gjendjes kulturore të shoqërisë. Natyrisht, në çdo
shoqëri ka individë të veçantë me mendime të pavarura e të lira, por, kur
mungon pjekuria e shumicës ata i përshtaten dashur-padashur situatës.
Ca sociologë predikuan të kundërtën: ka, me të
vërtetë, njerëz që vlejnë si sociologë të mëdhenj, por nuk kanë mendime të
qarta për shoqërinë; ka njerëz të cilët mbahen si filozofë të rëndësishëm, por
përsëritin vetëm një metafizikë vizionare pa asnjë vlerë e nuk duan të kuptojnë
se si duhet të jetë sot filozofia; ka njerëz që na duken gjuhëtarë gjenialë,
por nuk dinë aq mirë se ç’është gjuha.
Në jetë na nevojitet shumë durim e ne duhet t’i
dëgjojmë të gjithë njerëzit, por është detyra jonë t’i gjykojmë të gjithë
çdoherë me kokën tonë duke ushtruar kritikën më të rreptë: numri i mashtruesvet
nuk ka qenë kurrë i vogël e koha e sotme është shumë e rrezikshme.
Prej kohës nga fjala e njohur poeta nascitur orator fit, unë bëra: poeta nascitur dictator fit, e nuk u jap
më fajin diktatorëvet (diktatorë s’njeh vetëm politika, por edhe shkenca, duke
filluar nga Pitagora, por edhe feja duke filluar nga profetët e nga çdo superprift), nuk ua hedh më fajin diktatorëvet,
por popullsisë, sepse popullsia e papjekur dhe e prapambetur bën diktatorët në
çdo fushë të jetës. E tani vë në dukje të veçantë faktin se reformat e
katolicizmit në Gjermani, në Zvicër etj. ishin në fillim shumë më absolute e më
diktatoriale se katolicizmi para Koncilit të Trentos. Por epërsia ekonomike
shkoi pak nga pak nga Italia (Firence, Venecia, Gjenova, Milano etj.) në vendet
e Veriut e protestantizmi qe i detyruar të bëhej më tolerant e t’u përshtatej
rrethanavet të reja. Për rrjedhim protestantizmi në Zvicër, Angli, Gjermani
etj. ia kaloi katolicizmit trentin
për nga toleranca (natyrisht jo ngaherë e jo kudo!) e sidomos për nga shkencat
moderne, e më vonë këto shoqëri u dritësuan
me dritën e arsyes dhe të shkencës.
Me rëndësi është fakti se, si tha haptas
Machiavelli (1469-1527), ekzistenca e Shtetit të Papës nuk lejoi forminin e një
shteti panitalian. E jo vetëm kaq: me hare të madhe të Vatikanit shtetet
italiane u bënë koloni të shtetevet të tjera, të cilat kishin formuar shtetin
kombëtar. Ky qe shkaku që na shpjegon se pse shoqëritë italiane u bënë pak nga
pak shoqëri të varfëra e, vetëkuptohet, të prapambetura e injorante, në të
cilat priftëria mund të korrte, me ndonjë përjashtim, suksese të forta.
Sido që të jetë çështja, zhvillimi i shoqërivet
të hapura në Evropën Perëndimore në krahasim me shoqëritë e tjera të botës
shpjegohet me fjalën e Horacit: Graecia
capta ferum victorem cepit et artes intulit agresti Latio, e cila përmban
një të vërtetë të padiskutueshme, megjithëse çdo e vërtetë duhet analizuar
kritikisht.
Sipas supozimevet të kohës sonë, bujqësia lindi
në Mesopotami afërsisht dhjetë mijë vjet më parë, e, me bujqësinë, jeta e
njeriut pak nga pak ndryshoi krejt e lloji homo
sapiens është bërë homo sapiens sapiens.
Kështu njeriu organizoi vendbanime më të mëdha,
më të rehatshme e më të sigurta. Jeta mesatare u zgjat e popullsia u rrit
numerikisht. Kjo shkaktoi emigrime të shumta e me emigrimet bujqësia u përhap
sidomos në Evropën Perëndimore deri në Ishujt Britanikë me një shpejtësi
mesatare, që mund të llogaritet afro si 100 km çdo shekull.
Me bujqësinë u përhap edhe një jetë e re:
Mesopotamia na mësoi me anën e grekëvet të Azisë së Vogël astronominë e si mund
të masim kohën, na mësoi proverba e pasuroi letërsinë tonë gojore. Edhe
letërsia e shkruar shkoi nga bregu i Anatolisë në Greqi, e nga kolonitë greke
të Sicilisë e të Italisë Jugore (Magna
Graecia) në Romë e nga Roma pak nga pak në mbarë Evropën. Këtu kujtojmë
kalimthi se alfabeti grek ka prejardhje fenikase e alfabeti romak prejardhje
greke e se fjala e Horacit ka një kuptim të stërqartë: në Itali letërsia e
shkruar lindi si imitim i letërsisë greke. Këtej del se koncepte si racë,
autoktoni (për autoktoninë duhet kujtuar Fritz Mauthner, (1849-1923),
origjinalitet kombëtar etj.janë shumë relative.
Morali ose konkluzioni i këtyre faqeve është
tani më se i qartë: evropiani perëndimor me kolonitë e tij ose ish-kolonitë
janë trashëgimtarët e kulturës së Mesopotamisë me ndihmën e Greqisë klasike e
të Romës e iluminizmi është për ne sot historikisht shumë me rëndësi për një
arsye të thjeshtë: ca njerëz të kulturuar, me të vërtetë: shumë njerëz të
kulturuar, dijetarë, filozofë, shkencëtarë etj. Filluan atëherë të kërkojnë, kësaj here me këmbëngulje, shpjegime më të
mira për politikën teorike, për moralin e për fenë, duke u larguar rrënjësisht
nga mendimet tradicionale e nga dogmatizmi fetar. Librat e shënjtë u lexuan me mendje kritike e u tha hapur se me
siguri ata u kushtoheshin kohortavet të thjeshta të popullsitë e se, prandaj,
nuk mund të ishin me vlerë shkencore të vërtetë. Edhe politika e morali nuk
mund të mbështeteshin më në parimet e mëparshme. Përsa i përket filozofisë,
teoritë metafizike nuk u pëlqenin më aq fort njerëzvet të kulturuar.
Për fat të keq, iluminizmi u afirmua për një
kohë të shkurtër e, në Gjermani e kudo, triumfoi idealizmi postkantian duke ringjallur
teori metafizike vizionare në çdo fushë të jetës. Nga ana tjetër, te kjo herë
një ringjallje e atillë nuk mund të ishte më absolute si më parë e shumë teori
shkencore serioze lëshuan rrënjë.
Ca përpjekje u bënë edhe në fushën e filozofisë.
Pozitivizmi, për shembull, me Auguste Comte (1798-1857), John Stuart Mill
(1805-1873), Herbert Spencer (1820-1903) etj., në Itali Robert Ardigò
(1828-1920), nuk pati zhvillimin që meritonte.
Me Ernst
Mach (1838-1916) filozofia serioze u
bë vjeneze: në vitin 1895 u themelua katedra e filozofisë së shkencavet
induktive. Me Moritz Schlick (1882-1936) kemi, përsëri në
Vjenë, pozitivizmin logjik dhe Rrethin e Vjenës (Wiener Kreis): Friedrich
Waismann, Otto Neurath, Victor Kraft (1880-1975), Rudolf Carnap (1891-1970) etj.
Si vjenezë duhen kujtuar edhe Ludwig Wittgenstein (1889-1951) e Karl Raimund
Popper (1902-199?) të cilët unë i parapëlqej sinqerisht e të cilët unë i
admiroj e kritikoj.
Më 1938 Vjena u bë schicklgruberiane (Schicklgruber është emri i vërtetë i
Hitlerit) e me nazizmin filozofia serioze mori fund në Gjermani.
Pas Luftës së Dytë Botërore u duk se me
Wittgensteinin e Popperin filozofia serioze ishte gati të afirmohej përsëri, po
nuk qe kështu: metafizika vizionare u ringjall pothuaj kudo, e malli im për të rindërtuar
një iluminizëm të fuqishëm e të ri bëhet ditë për ditë e më i fortë. E një
rindërtim i këtillë është i mundshëm, nëse nuk harrojmë se na nevojitet në çdo
rast njëfarë eklektizmi, sepse idetë e mira nuk mungojnë, e nëse kemi përherë
parasysh mundësitë tona. Ne nuk duam të merremi me ndonjë të vërtetë absolute:
mëtimet tona janë modeste e ne kënaqemi me zgjidhje të arsyeshme, të cilat në
të ardhmen duhen zgjeruar, duhen thelluar e, sidomos, përmirësuar.
Mirëpo, kjo nuk është e nuk mund të jetë e gjitha.
Iluminizmi do edhe një shpjegim politik plotësues më të qartë. Në jetë e në
histori kemi rastin, e rasti, thonë disa, rregullon çdo gjë më
mirë se njeriu më gjenial. Në fillim të shekullit XVI bota ishte bërë rastësisht (!?) më e madhe e më
interesante, kurse Deti Mesdhe kishte humbur rëndësinë e vet.
Nga ana tjetër me antagonizmat fetarë gjendja
evropiane perëndimore ishte bërë shumë e vështirë e luftërat nuk munguan, sepse
disa kohorta të popullsisë kishin interes për to. Përveç kësaj zmadhimi i botës
pati si pasojë edhe një zhvillim ekonomik e, pak nga pak, u përhap ideja se
luftërat fetare ishin gabim i rëndë me pasoja negative për mirëqenien e
individëvet. E feja nuk ishte më një gjë me aq rëndësi. U pat kështu një
zhvillim pozitiv e toleranca fetare u bë pak nga pak pothuaj normale në disa
vende.
Si paralajmërues citohet shkrimtari politik
frëng Jean Bodin (Bodinus, 1530-1596), i cili shpalli tolerancën fetare të
sinqertë kur në Francë persekutoheshin hugunotët, e sidomos Erasmus Desiderius
nga Rotterdami (Gerhard Gerhards 1466?-1556).
Natyrisht, çdo zhvillim shoqëror, sidomos
zhvillimet vërtet pozitive, duan kohë, shumë kohë, por me tolerancën feja u
shndërrua në epokën tonë të sotme e në vendet perëndimore të Evropës në një
çështje private pa rëndësi për rendin shtetëror. Me tolerancën e, më vonë, me
idetë e iluminizmit, individi është bërë më i pjekur moralisht e politikisht,
domethënë demokracia moderne e vërtetë gjeti rrugën e vet e, përherë pak nga
pak ca institucione (p.sh. parlamenti) filluan të zhvilloheshin pozitivisht.
Individi i pjekur politikisht kuptoi se ai, e vetëm ai, është përgjegjësi i
vërtetë i rendit politik, natyrisht i bashkuar me qytetarët e tjerë. Për fat të
mjerë nuk qe kështu në vendet e Evropës Lindore, ku ngjarjet historike morën
një rrugë tjetër e ku ende nuk njihet as demokracia, as toleranca fetare, as
toleranca kombëtare etj. sepse ende nuk u afirmua, me sa duket, individi i
pjekur politikisht si bashkëpunëtor i rendit shoqëror e politik me konceptin
ciceronian concordia omnium bonorum.
Heidelberg, 25-31 korrik 1999