Revista
Haemus:
I dashur Artan Minarolli. Krijimtaria
jote ka një ndriçim të brendshëm dhe një humor që zor se mund t’i lejonte, apo
aq më pak t’i zhvillonte shkollimi në “epokën e lavdishme”. Si kanë qenë për ty
dhe për brezin tënd vitet e studimeve? Sa liri, sa mungesë lirie kishte – dhe
sa pengonin dhe/ose ndihmonin këto krijimtarinë kinematografike?...
Ne jemi një brez që jemi rritur me barcaletën si
formë e vetme e “opozitës” të asaj kohe. Çdo gjë e interpretonim përmes
humorit, ku shpesh herë talleshim edhe me vehten, me plogështinë dhe paaftësinë
per të folur më seriozisht rreth botës ku jetonim. Merreshim shumë me
karikaturën e asaj kohe, guxonim dhe përqeshnim çdo gjë që na servirej, derisa
në vitet e fundit talleshim hapur me “njeriun e ri”. Sot vë re se shakaja ka
shkuar më tej akoma dhe po trajtojmë njeriun “shumë, shumë të ri” që, në fakt,
është trashëgimia e asaj kohe. Bënim shakara me njeriun e ngrirë socialist, me
mizerien, dëshpërimin, ulërimat e artit bajat folklorik si p.sh. në rastin kur
Partia dhe shoku Enver iu përgjigjen flakazi Woodstock-ut të famshëm me një
Koncert të Pleqve të Krujës përpara bujqve të dalluar në Bubullimë etj. Ne u
lindëm dhe u rritëm në një mjedis ku nuk ekzistonte liria. Të gjitha këto
shprehje ishin një reagim I vetishëm ndaj një dimensioni fare të panjohur për
ne. Edhe shkollimi ynë u zhvillua në këtë kontekst. Ne nuk mund të gëlltisnim
çdo gjë, pretendonim të ishim brez avangarde. Ironia dhe tallja u bënë reagimi
ynë natyral ndaj çdo metode edukimi, dhe më vonë u kthye në një skeptitizëm të
vulosur ndaj çdo shprehjeje artistike në atë kohë. Menjëhere mbas viteve ‘90
këto shprehi gjetën vend të bollshëm edhe në kinemanë e re shqiptare.
Konkretisht, unë kam qenë gjithnjë ‘i lëngëzuar’ nga pasuria e njëfarë humori
të zi që vazhdonte qysh nga koha e barcaletave jokomformiste të asaj kohe, ose,
thënë më mirë: nga mënyra e trajtimit të karikaturës Shqiptare, që ndoshta, si
pa dashje, u kthye në stil.
Revista
Haemus:
Je lindur në Tiranë,
por ke edhe lidhje të thella, rrënjore, me Pogradecin. Si janë dhe si duken
këta dy qytete nga sytë e tu?
Jam rritur njëkohësisht në të dy
qytetet. Them njëkohesisht, sepse, sapo çelte Maji, më çonin në shtëpinë e
Pogradecit, buzë gjolit, dhe, kur ngrysej vera, më kthenin tek shtëpia e bukur
në Tiranë. Të dyja shtëpitë ishin pothuajse njësoj të bukura. Në Pogradec
vazhdoja ku e kisha lënë me biblotekën e madhe dhe të pasur të librave, ndërsa
kur kthesha mbrapsht në Tirane kisha shoqërinë e lavdishme me dajën tim,
regjisorin e madh të Teatrit Shqiptar, Kujtim Spahivogli. Mendoj se kam qënë me
fat që lundroja në ambiente pothuajse përrallore. Ndoshta kjo ka vulosur në
krijimtarine time atë lloj humori, por edhe lirizmin i cili, - është shumë e
vërtetë, - në ato kohë ishin favore të mëdha që mund t’i kishte një individ.
Revista Haemus: Çfarë
përvojash ke nga takimet me atë që dikur quhej “bota e lirë”?
Kur mendoj sot, më duket e pak e
çuditshme. Nuk është e thjeshtë, nuk mund t’i kalosh me një të rënë të lapsit
këta terma. Në njëfarë mase ishim kthyer si ca gjahtarë që kërkonim në pyllin e
ngatërruar të kohës. Ishim fare të bllokuar, ideja e lirise ishte katandisur në
një përgjim nga bota e huaj. Çdo sinjal që nuk kishte lidhje me botën tonë
përpunohej dhe mbivlerësohej kaq shumë, saqë ktheheshin në parrulla dhe çështje
themelore për zhvillimin përtej nesh. Mbi këto pika të vogla uji ne imagjinonim
ashtu si na e priste mendja atë qe s’e njihnim. Ishim bërë ca gënjeshtarë që i
shisnim gjërat e përfytyruara si të vërteta. Nga ana tjeter, ishim mësuar me
tapetin e terrorit, na ishte bërë si natyrë e dytë, dhe shpesh nuk e
përfillnim. Vetëm kur shigjeta kalonte shumë pranë nesh, - kur ndonjë shok i
yni binte brenda papritur, -
strukeshim dhe mendonim se në këtë botë ka edhe më keq.
Revista
Haemus:
A mund të flitet në rastin tënd për
paraardhës, mjeshtra, modele? Nëse po, cilët janë? Ku mendon se nis dhe ku
mbaron fuqia prodhimtare e një ndikimi, modeli, ose metode në krijimtarinë
filmike?
Siç e përmenda edhe më sipër, modeli im ishte
daja im, Kujtim Spahivogli, regjisor i Teatrit Modern Shqiptar, por që
fatkeqësisht e pësoi edhe ai për guximin që pati për të qënë i lirë. Mbas shumë
peripecive, fillova punë në Kinostudio, në fund të viteve ‘80. Në përgjithësi
unë nuk isha shumë i afruar me regjisorët e asaj kohe të filmit, megjithëse
ishin ikonat e artit kinematografik. Më dukeshin të rëndë, të vrazhdë, kjo
ndoshta ngaqë kisha njëfarë ndroje, ose, më saktë: një alarm ndaj ndonjë
rreziku që më ishte stampuar qysh në fëmijëri nga mjedisi familjar. Nuk kisha
asnjë dëshirë t’u rrija afër për të mësuar diçka. Seç kisha një ndjenje që ata
ishin shumë të tejkaluar dhe ndoshta do të më ngatërronin më tepër.
Pas viteve ‘90 e kuptova se e vetmja mundësi për
të pasur sukses në këtë fushë ishte të
isha vetvetja. Në fakt, kjo është një fjalë goje, une nuk e mora kaq lehtë
sa thotë kjo aksiomë. Të jesh vetvetja duhet edhe të filozofosh, edhe të
parashikosh, edhe të kuptosh se kush je dhe ku shkon dhe në njëfarë mënyre të
veçohesh, që mos sëmuresh me banalitetin e jetës. Por kjo nuk është me të
thënë, është diçka instiktive që vështron në një kënd tjetër, tamam ashtu siç
është edhe këndi i kamerës. E kuptova që më kishte rënë barra të isha autor i
tranzicionit të pashembullt që provoi dhe po provon ende ky popull, që nuk ka
të bëjë me asnjë përvojë tjetër ndërkombëtare. Ndoshta këtu u mundova ta shoh
edhe origjinalitetin.
Më kujtohet një herë, kur shkova të aplikoj në një fondacion në Rotterdam
Revista Haemus: Kinematografia
evropiane dhe ajo e përtej oqeanit sot… Sa ndryshoi përftimi i tyre brenda teje
njëherazi me pasurimin e krijimtarisë sate?
Mendoj se arrita të kuptoj, - dhe për
këtë ndjehem mirë, - se kinemaja nuk është ajo që mendonim dikur dhe që e
gjejmë me bollëk edhe sot e kësaj dite në Shqipëri, por ka të bëjë me historinë
tënde shpirtërore, nuk ka të bëjë edhe aq me linjën e historisë që paraqitet
për publikun. Sfida është përtej të treguarit, është krijimi i një bote që
buron nga vetvetvetja dhe që është përtej murit të realitetit të prekshem i
cili nuk na le të shohim më tej, përtej të jetuarit si praktikë, ose, thënë më
qartë: ajo që dëshirojmë të jemi, që ëndërrojmë dhe besojmë. Pra, mbi këto
shina kam ndërtuar mënyren e të mendurit në kinema. Nuk jam vetëm, kam edhe
kolegë të tjerë që synojnë drejt këtij dimensioni. Fatkeqësisht, në Shqipëri
ndjehemi të braktisur, rutina, banaliteti, komercializmi si dhe prapambetja
kulturore na venë shpesh në pozita të vështira për të shpjeguar përpara këtij
ambienti se cila është kinemaja në të vërtetë. Shpesh ndjehemi më komodë, më të
respektuar dhe më të nderuar për përpjekkjet tona në festivalet në Evropë. Kjo
është edhe arsyeja pse punët e mia synojnë të kenë destinacion festivalet e
njohura; për të kolauduar vlerat e mia.
Revista Haemus: Filmat
e tu të hershëm… Më pas, Nata pa hënë, Kronikë provincial, Gjallë (të cilët së
shpejti do t’i bëhen të njohur më gjerësisht edhe publikut rumun) sikur ngjizin
sëbashku një trilogji të lirë, me estetikë vetjake, me një humor të vetvetishëm
dhe të mirë, përtej efekteve dhe stërmundimeve për të bërë bujë… Çfarë
përfaqësojnë këta filma për ty? Me çfarë titulli, ose titujsh, do të zgjerohet
krijimtaria jote?
Filmat tek mua kanë ardhur si një proces krejt i
natyrshëm. Në fillim ideja, që ka si përmbajtje një histori-kyçe dhe nevoja që,
për shumë arsye, më shtyn ta rrëfej atë histori. Kjo është ngjizja e parë, të
cilën unë përpiqem ta kem sa më të gjallë gjatë shkrimit të skenarit dhe, më
pas, gjatë realizimit të filmit. Dikush thotë se filmi është një shqetësim;
ndërsa unë do të thosha se është diçka përtej shqetësimit. Për mua personalisht
kinemaja është reflektim i kinemasë brenda vetes. Të gjithë mendojmë
figurativisht. Truri ynë është i ndërtuar në mënyrë të tillë, që, kur mendojmë,
fjalë të veçanta marrin trajtë në përfytyrimin tonë. Të gjithë kemi cilësinë
dhe aftësinë të shohim pamje gjatë kohës kur flasim apo imagjinojmë, dhe këto
pamje i përkasin një fondi që vjen nga realiteti. Ndërsa kinemaja është procesi
i kundërt : konfigurimi ynë i realitetit eksportohet sërish dhe hidhet në
beze, por kësaj radhe sipas një filtrimi shpirteror dhe abstraksioni që vjen si
rezultat i ideve mbi qënien dhe shoqërinë. Nëse krijimtaria nuk ka këtë spirale
të konfigurimit të realitetit, kinemaja nuk do te ekzistonte, përveçse në
format argëtuese komerciale.
Revista
Haemus:
Si e sheh kinematografinë shqiptare në të
kaluarën dhe sot?
Në përgjithësi objekti i kinemagrafisë është
humanizmi dhe dimensioni njerëzor. Temat, subjektet, si dhe
stilet, apo trajtimet, janë shumë të ndryshme. Origjinaliteti është përpjekje e
vazhdueshme e kineastëve. Ëndrra për të rikrijuar një botë të interpretuar
është energjia e çdo kineasti.
Mes kinemasë shqiptare sot dhe në të
kaluarën ka një vijë ndarjeje shumë të rëndësishme. Më parë skenaristët dhe
regjisorët e kishin të dhuruar (peshqesh) konfliktin bazë, që, siç e dimë të
gjithë, buronte nga ndarja e rreptë midis klasave shoqërore në Shqipëri, prirë
nga klasa që ishte në pararojë, mes individit që ishte mburojë e ideologjisë
komuniste dhe atij që rrezikonte të prishte rendin, ose që nuk ishte dakord
qoftë edhe duke menduar me mburojat. Pra, në bazë të këtij konflikti, skenarët
e ngrinin shumë lehtë strukturën e filmit të ardhshëm. Personazhet në këtë
sfond politik ishin të vizatuar mirë, karakteret – shumë të spikatur, pa asnjë
mëdyshje dhe mjaft të përtypshëm nga masat punonjëse. Çdo gjë ishte e qartë, e
hapur, pothuajse si në foltore. Urrejtja dhe dashuria ishin shumë mirë të
përcaktuara dhe nuk kishe se çfarë të mendoje përtej kësaj, përveçse të ishe
dakord dhe t’i gëzoheshe sa më shumë botës që trajtohej si përfundimtare.
Ndërsa sot kinemaja ka hyrë në shtjellën e individit si një qënie që përballet
me realitetin për të mbijetuar, por jo vetëm materialisht; ajo që ai dëshiron
në të vërtetë është mbijetesa shpirtërore dhe të kuptuarit e vetvetes. Sot, me
zhdukjen e ideologjisë imponuese, konflikti është i fshehur, ekzistencialist;
kontradiktat nuk burojnë më nga ndarje(t) klasore artificiale, apo patosit
patriotik a heroik të pakuptimtë, por nga motivet themelore të ekzistencës.
Njeriu si qendër e universit projekton betejën e tij të përditshme dhe të
pafundme për të luajtur këtë rol gjithnjë. Sfida është hapur, projektimi i
filmit të ardhshëm mbështetet pikërisht në këtë truall. Personazhet formatojne
marrëdhëniet njerëzore, në shtjellën si tornado të luftës për ekzistencë. Dhe
padyshim është shumë më e vështirë, se sa të bëje film para ‘90-ës.
Revista
Haemus:
Nga buron një film?
Ështe mënyrë të menduari. Filmi që do të bësh
nuk të ndahet nga mendja. Është një nevojë e brendshme, e paarsyeshme,
kokëfortë, pa formë, ndjellëse, përkëdhelëse, me shije, e turbullt dhe e veshur
me tyl. Kapja e historiesë vjen nga origjinaliteti i ndjesisë për filmin e
ardhshëm. Tema dhe histori ka sa të duash, por jo të gjitha janë objekt i
kinemasë, sado interesante qofshin. Asnjëherë nuk të mjafton ajo çka tregon një
histori. Vjen gjithnjë pyetja: E çfarë
pastaj!? Megjithatë ti sheh gjithnjë diçka tjetër, jo vetëm vizualisht, por
dhe si ndjesi, derisa me përpunimin shpirtëror që mundohet të kuptoje dhe të
verë në ‘pranga’ ndjesinë, me mundime të mëdha, mund të them edhe vuajtje,
arrin të të konturohet në mënyrë më të qëndrueshme ajo që ke kërkuar.
Producentët, aktorët dhe grupi i filmit gjithnjë kërkojnë sqarime konkrete për
veprën e ardhshme, që të kuptojnë se çfarë pikërisht synon të bësh. Këto
sqarime, në fakt, janë të lodhshme, sepse ti nuk dëshiron ta mbyllësh rrugën e
procesit të projektimit imagjinar të filmit të ardhshem. Dilemat e tua dhe
shpesh ndryshimet në shpjegime tregojnë se je nën sundimin e ‘kuzhinës’
artistike. Derisa filmi yt imagjinar, - shpesh nga produksioni, - kthehet në
film (fjala film vjen nga mbulimi me
një shtresë të hollë; lëkurë, later etj), pra hidhet përfundimisht dhe
pakthyeshëm në një beze. Mua më ka ndodhur që, kur e kam parë më pas filmin
tim, jam çuditur..!
Revista
Haemus:
Mjetet shprehëse që ke më për zemër dhe
pse…
Bota ku jetoj ka të bëjë me kontraste të mëdha,
në përgjithësi shakaja është pjesë e dramës, ndonjëherë të duket sikur njerëzit
nuk janë shumë seriozë në atë që thonë. Tradita dhe modernizimi i menjëhershëm
ka bërë që t’u humbë kuptimi të dyjave. Kjo sjell edhe një formë teatraliteti
në marrëdhëniet njerëzore. Hapja e menjëhershme pas 50 viteve izolim ka sjellë
edhe një forme traumatike të veçantë, që shoqërohet shpesh me ekzaltime dhe
trishtime të skajshme. Unë jam mbështetur në këtë ambient sjelljesh dhe jam
munduar të përshtas stilin e veprave të mia. Në to s’ka kufi ndarës midis
hallit dhe komikes, pra një formë grotesku me shprehje të neorealzimit, do të
thoja. Për të aritur të reflektoj mbi këtë lloj mjedisi e vlerësoj shumë rolin
e karaktereve të veçantë dhe shpesh punët e mija i kam parë si një mozaik me
ngjyra të forta. Kjo vjen edhe si rezultat i vëzhgimit të botës ku jetoj dhe
aspiroj të trajtoj. Në përgjithësi më pëlqen shumë peisazhi si një përmasë e tokës së premtuar, por jo rrallë,
megjithëse gjithnjë është piktoresk, ai përfaqëson edhe shkretëtirën e asgjësë.
Më pëlqen vezullimi romantik, sado dramatike qoftë historia (ngjarja). Sikurse
edhe lirizmi është pjesë e këngës sime filmike… Pa këtë ndjesi nuk do ta
kuptoja filmin tim. Këndet dhe planat i aplikoj të thjeshta dhe aq sa duhen.
Ndërsa linjën e historisë e shoh të thjeshtë, të fortë, me frymëmarrje dhe
shpesh me humor.
Revista
Haemus:
A ka ende diku një hapësirë edhe të
‘papushtuar’, ku kinematografia shqiptare mund t’i thotë diçka të re dhe të
freskët, jashtë modave, kinemasë botërore?
Unë personalisht e shoh prespektivën të hapur.
Synoj të them fjalën time në kinemanë moderne Shqiptare. Për të arritur këtë
duhet medoemos, veç përpunimit bazë, te zgjidhen estetikisht shprehjet
artistike. Është me shumë rëndësi që, përveç të treguarit bukur në kinema,
duhet të guxojmë që, me anë të mjeteve shprehëse, të rikrijojmë një botë që nuk
ekziston, por që është shumë e vërtetë. Idividuatiteti ka të bëjë pikërisht me
këtë. Ashtu siç jemi të gjithë të ndryshëm në pamje dhe në karakter, ashtu edhe
shprehja artistike është fare e ndryshme për çdo kineast. Sa më e pasur të jetë
dhe sa më shumë personalitet të ketë, aq më sunduese bëhet krijimtaria për
kritikën dhe audiencën. Dhe ajo që është më e rëndësishme, - unë e mendoj shumë
seriozisht: duhet edhe luftë për t’u mbrojtur nga virusi i banalatitit. Duhen
përjashtuar kufijtë, se bota e kinemasë është infinit...
Revista
Haemus:
Cilët filma mendon se kanë qënë në
gjendje, ose ia kanë dalë mbanë të të ndryshojnë diçka në jetë?
Admiroj shumë autorë të mëdhenj, por zor mund të
them se kam ëndërruar, apo kam dashur të bëhem pikërisht si ata.
Më kanë lënë mbresa qysh në rini filmat “Dueli”
i Spielbergut, apo “La Strada” dhe “Armarcord” të Felinit. Gjithashtu “900” i
Bertolucit, por edhe të tjerë që i takojnë kohës kur i shihja fshehur dhe që
natyrisht i përjetoja ashtu si mund të përjetohet sot shfaqja e një alieni në autobus. Më vonë u njoha më
gjërësisht me rryma dhe autorë të mëdhenj dhe iu nënshtrova edhe analizave, të
cilat nuk më pëlqenin fort.
Në periudhën e mëvonshme më kanë befasuar David
Lynch dhe Pazolini, që, me thënë të drejtën, nuk e kisha njohur më parë. Ndërsa
Tarkovski nuk hynte shumë në botën time. Mund të përmend edhe të tjerë, por
këta më erdhën në mend vetiu.
Revista
Haemus:
Çfarë marrëdhëniesh ke me teatrin?
Me teatrin jam mësuar qysh i vogël sepse, siç
përmenda më lart, rrija shumë afër me dajën tim Kujtim Spahivogli. Unë isha
shume i vogël kur më zinte gjumi në poltronat e teatrit, kur ai bënte provat me
aktorët, dhe zërat e tyre më vinin si në ëndërr, kurse era e skenës nuk më
ndahet as sot e kësaj dite. Sapo futem në teatër, më vjen menjëherë në hundë
aroma e vjetër dhe më shfaqen ato kohë. Teatrin e kam ndjekur dhe e ndjek
shumë, e dua shumë, është, si i thonë fjalës, dashuria ime e parë. Për këtë
shkak, kam një lidhje shumë të afërt me aktorët. Aktori është pasqyrimi im në
filmat e mi. Jam shumë i sigurtë në drejtimin e tyre, i jap rëndësi punës me
ta. Drejtimi i aktorit është thelbësor në kinema. Fakeqësisht kjo lëndë nuk
jepet sot në shkollat e kinemasë në Shqipëri dhe kjo ka sjellë që brezi i ri të
vuajë shumë për drejtimin e actorëve.
Revista
Haemus:
Çfarë mendon se duhet të mos lerë pasdore
një regjisor i ri?
Mendoj se një regjisor i ri duhet të lerë
mënjanë efektet dhe kinemanë komerciale dhe të “gjuajë” filmin e ardhshëm.
Duhet të kuptojë se burimi i filmit është ai/ajo vetë. Në Shqipëri ka shumë
tema dhe subjekte interesante. Nga ky këndvështrim Shqipëria është shumë e
pasur. Unë gjithnjë mbledh grimca dhe ndërtoj skenarë të shkurtër; jam munduar
dhe në disa raste ia kam dalë që t’i bind disa regjisorë që t’i filmojne këta
skenarë. Shpesh kemi vështrime të ndryshme në lidhje me historinë dhe
përjetimin, pasi moda e filmave me vrasje dhe dhunë është bërë shumë tërheqëse
dhe njëkohësisht e lehtë për t’u përvetësuar. Por duhet pasur parasysh se mosha
shume e re ndoshta e ka të vështirë të rrokë gjërësinë e krijimtarisë në
kinema, ndoshta me kalimin e kohës ky brez do të përqëndrohet më mirë.
Revista
Haemus:
A mendon se filmi, sot, është në gjendje
ta bëjë shoqërinë më të mençur, më të mirë, apo e kundërta?
Natyrisht, filmi, sikurse edhe teatri, lidhen me
ëndrrën për të pamundurën. Heroi dhe personazhet janë vetë publiku, secili e
përjeton veten në situatë të ngjashma dhe me reagime që deshiron t’i bëjë.
Femrat duan të jene femra të vërteta dhe meshkujt – meshkuj të vërtetë. Parimet, mençuria, guximi, bukuria, kultura, janë etalonet që ëndërron
secili. Publiku ka mundësi ta përjetojë të plotë këtë brenda dy orëve, si ata
personazhet në filma, të cilëve iu mbyllin sytë dhe i çojne në një vend të
panjohur dhe, kur i hapin sytë ai (pengu) gjendet në botë tjetër. Më pas bishti
i përshtypjeve bën që të kuptojë se nuk është hero, se është i vogël, i
nëpërkëmbur, që, në fakt, nuk ka personalitet dhe është i mbushur me vese. Ky
është një katarsis që vjen mbas një kinemaje të tillë, por pavarësisht nga kjo,
hap prespektivën, sepse, përderisa ndodhi në një realitet gënjeshtër - e
vërtetë, pse të mos ketë shpresa… Kinemaja është shëmbëllim i kondensuar i
realitetit tonë. Ajo është e nevojshme; në të projektohen emocionet dhe dëshirat
e fshehura, të ndrydhura. Kinemaja të mëson të shohësh pa kufi, të bën të
ndjehesh ndryshe, jo ashtu siç e njeh veten brenda trekëndëshit të lëvizjeve të
tua të përditshme, por i ridemonsunar, më shumë se çfarë mendon për vetveten…
Revista Haemus: Nëse
do të ndërtoje dikur një kinema, ku dhe si do të ishte?
Unë kinemanë e shoh bashkë me një klub
artistësh. Në këtë rast kinemaja duhet të ishte avangarde dhe udheheqëse
shpirtërore dhe estetike për shumicën. Do ta bëja të ishte një qoshe e filmit
të vërtetë, e ndarë plotësisht nga thesi i madh që ka marrë sot kjo fjalë. Në
të duhet të ketë vetëm kinema si e mësipërmja, për të sfiduar provincialen dhe
për ta vendosur individin në qendër të botës, pa kufi dhe pa dallim…
Revista Haemus: Një
ngjarje, një njeri, një fjalë e urtë që mendon se ka ndikuar më fuqishëm mbi
krijimtarinë tënde…
Jam partizan i kinemasë Evropiane. Oliver Stone:
Do të doja të isha vetëm një ditë në jetë
regjisor evropian… David Lynch: Nuk
më duhet historia, më duhet se si do ta them… Një neorealist: Kinemaja – dritarja e dhomës sime… Etj.