Fjala e mbajtur me rastin e marrjes së Çmimit Templeton, në Pallatin Buckingam, më 10 maj 1983. Ky Çmim, i krijuar më 1972 nga John Templeton dhe që i jepet përvit një personaliteti, i cili shquhet në përhapjen më tej të besimit të krishterë, për herë të parë iu akordua një ortodoksi, pra A. I. Sollzhenicinit.
Këtu e gjysmëshekulli më parë, kur isha ende
fëmijë, dëgjova nga shumë të moshuar që shpjegonin tërmetet e mëdha që
tronditën Rusinë, se: “Njerëzit E harruan Perëndinë, që këtu vijnë të gjitha!”
Qysh atëhere jam marrë gati gjysmëshekull me
studimin e revolucionit tonë, kam lexuar qindra libra, kam mbledhur qindra
dëshmi vetjake, kam shkruar tetë vëllime për ta pastruar vendin nga gërmadhat;
dhe, po të më kërkohej tani të formuloj sa më shkurt shkakun madhor të këtij
revolucioni shkretues që na ka ngrënë afro 60 milionë njerëz, nuk do të mund të
bëja diçka më të mirë, sesa të përsëris: Njerëzit E harruan Perëndinë, që këtu
vijnë të gjitha!
Por ka edhe diçka: ndodhitë e revolucionit rus
nuk mund të kuptohen në ditët tona në këtë fundshekull, përveçse në sfondin e
atyre që kanë ngjarë në vendet e tjera. Por atëhere përvijohet një proces
universal. Po të më kërkohej të përshkruaj shkurtimisht dallojën kryesore të këtij
shekulli, edhe një herë nuk do të mundja të gjeja përgjigje më të saktë e më
thelbësore se sa: “Njerëzit E harruan Perëndinë!”
Duke i munguar maja hyjnore, ndërgjegja
njerëzore zhbëhet dhe ky perversion përcaktoi krimet e mëdha të këtij shekulli,
duke filluar me të parin e tyre: Luftën e Parë Botërore, ku e ka burimin pjesa
dërrmuese e rrjedhojave të sotme. Kjo luftë që i panë sytë një Evrope plot
energji, të begatë e të lulëzuar e që u gremis në çmendurinë e vetëshqyerjes
duke shkallmuar kësisoj të ardhmen e saj për më se një shekull, madje
përgjithmonë, kjo luftë, pra, është duke u harruar. Por kjo luftë nuk mund të
shpjegohet përveçse nëpërmjet një errësimi të përgjithshëm të arsyes të
udhëheqësve të atëhershëm, të cilët e humbën nocionin e një Fuqie Supreme,
sipër tyre. Vetëm ky tërbim i çmendur që harroi Zotin, mundi t’i bëjë shtete në
dukje të krishterë të përdorin gaze kimike në një mënyrë aq barbare. Një
pervertim identik i vetëdijes njerëzore, pa majën e vet hyjnore, mundësoi pas
Luftës së Dytë Botërore rënien në grackën djallëzore të “ombrellës bërthamore”.
Thënë ndryshe: të heqim dorë nga çdo gjë, ta zhveshim rininë nga çdo detyrë e
përgjegjësi, të mos bëjmë asnjë përpjekje për të mbrojtur të tjerët, të
dyllosim veshët që të mos dëgjojmë rënkimet që vijnë nga Lindja, të përfshihemi
në garën e çmendur të mirëqënies dhe, në rast se kërcënimi do të qëndrojë mbi
kokat tona, atëhere do të na mbrojë bomba atomike - në se jo, gjithë bota në
djall të vejë! Dobësia mjerane në të cilën e ka poshtëruar veten Perëndimit i
sotëm, vjen në radhë të parë nga ky gabim fatal: nga besimi se mbrojtja e botës
nuk varet prej forcës së zemrave dhe as prej guximit të njerëzve, por vetëm e
vetëm prej armëve bërthamore.
U desh që Perëndimi të humbë në fillim kuptimin
sipëror të Hyjnores që të mund të ndihmonte pa iu dridhur dora pas Luftës së
Parë Botërore në agoninë e ngadaltë të Rusisë së bërë copa-copa nga një bandë
kanibalësh, ndërsa pas Luftës së Dytë Botërore - në shkatërrimin e Evropës
Lindore. E megjithatë, këtu zuri fill procesi i gjatë i rrënimit të botës
mbarë: Perëndimi nuk e kuptoi këtë, madje ndihmoi edhe vetë. Vetëm një herë
gjatë këtij shekulli Perëndimi i bashkoi forcat e veta: për t’iu kundërvënë
Hitlerit. Por frytet e kësaj fitoreje janë shterur prej shumë kohësh.Në luftën
me antropofagët, ky shekull pa shpirt fetar sajoi një metodë anestezike:
tregtinë! Ja deri në ç’lartësi ngrihet sot mënçuria jonë!
Po qe se do të mund t’u tregonim shekujve
pararendës pragun që ka për të prekur bota në ditët tona, do të jehonte një
klithmë e njëzëshme: “Ky është Apokalipsi!” Por ne jemi mësuar me të, madje
kemi rënë në ujdi me të.
Dostojevski pat paralajmëruar: “Mund të vijnë
ngjarje të rëndësishme, të cilat do t’i gjejnë të papërgatitura forcat tona
intelektuale”. Kjo edhe ndodhi. Dhe po ai pat parashikuar: “Bota do të
shpëtohet vetëm pasi të jetë vizituar nga shpirti i keq“. Që do të shpëtohet,
kjo duhet parë. Shpëtimi do të varet nga ndërgjegja jonë, nga përparimi ynë në
maturi, nga përpjekjet individuale e të përbashkëta përballë një gjendjeje
katastrofike.
Një ka ndodhur tanimë: shpirti i së keqes lëviz
ngadhnjyes duke ligjëruar gjerë e gjatë në të pesë kontinentet tanë.
Jemi dëshmitarë të rrënimit të botës: disa vende
këtë rrënim e kanë pësuar, në të tjera shihet qartë. Krejt shekulli XX po
gremiset në grykën e vorbullës së ateizmit e të vetëshkatërrimit. Kjo rënie në
humnerë vesh veçori globale që nuk varen as nga sistemet politike e as nga
niveli i ekonomisë, as nga veçantitë kombëtare. Aq pak e ngjashme në dukje me
Rusinë e vitit 1913, Evropa ndodhet buzë së njëjtës greminë, por ajo ka
mbërritur këtu përmes një udhe tjetër. Pjesë të ndryshme të botës kanë ndjekur
rrugë të ndryshme, por të gjitha po mbërrijnë në pragun e një shkattërrimi të
përbashkët.
Dikur edhe Rusia pat njohur kohëra historike në
të cilat shoqëria nuk kishte si ideal as pasurinë e as arritjet materiale, por
shenjtërimin e jetës. Rusia e atëhershme ushqehej nga Ortodoksia që i kishte
mbetur besnike Kishës primare të shekujve të parë. Kjo Ortodosi e nderuar diti
ta mbronte popullin pavarësisht nga dy apo tre shekuj zgjedhe të huaj dhe, në
të njëjtën kohë, të hidhte poshtë sulmet e ulta të kryetarëve shpatëmbajtës të
Perëndimit. Në ato kohëra besimi ortodoks brumte mendësinë, karakterin dhe
sjelljen e njerëzve, strukturat familjare, jetën e përditshme, kalendarin,
njëpasnjëshmërinë e punëve në shkallë jave e viti. Besimi bashkonte kombin dhe
cimentonte fuqitë e tij.
Por në shekullin XVII Ortodoksia jonë
fatkeqësisht u bre nga një përçarje e brendshme. Ndërsa në shekullin XVIII
Rusia mbarë u trondit nga reformat tiranike të Pjetrit të Madh, që mbytën
shpirtin fetar dhe jetën kombëtare, në dobi të ekonomisë, të shtetit e të
luftës. Me arsimimin në një drejtim të vetëm, të imponuar nga Pjetri i Madh,
edhe ne u prekëm nga flladi dinakërisht i helmët i laicizmit, i cili në
shekullin XIX depërtoi në shtresat e arsimuara dhe i hapi rrugë të gjerë
kalimit në marksizëm. Në vigjilje të revolucionit, besimi ishte zhdukur në
mjediset e shkolluara. Ndërsa tek më pak të shkolluarit u cënua dhe u cungua.
Po Dostojevski, që gjykonte sipas mllefit të
revolucionit frëng ndaj Kishës, nxirrte përfundimin: “Revolucioni duhet të
fillojë domosdoshmërisht me ateizmin”. Dhe gjërat qëndrojnë pikërisht kështu.
Por një ateizëm të organizuar, agresiv, si ai i marksizmit, bota nuk kishte
njohur kurrë ndonjëherë. Në sistemin filozofik dhe në thelb të psikologjisë së
Marksit e të Leninit, urrejtja kundër Zotit përbën shtysën fillore që u
paraprin të gjitha projekteve të tyre politike dhe ekonomike. Ateizmi militant
nuk është një hollësi, as element anësor, as pasojë shtojcë e politikës
komuniste, por boshti i saj qëndror. Për të përmbushur pikësynimet djallëzore,
komunizmi duhet të ketë një popullsi pa fe dhe pa atdhe, të shkallmojë si fenë,
ashtu edhe kombin. Përndryshe këtë politikë të dyfishtë komunistët e shpallin
dhe e praktikojnë gjithkund. Pëlhura e merimangës së atentateve e thurrur tani
së fundi rreth Papës, tregon se deri në ç’pikë bota ateiste ndjen nevojën t’i
verë dinamitin fesë, deri në ç’pikë feja i ngec asaj efektivisht në fyt.
Vitet 1920 në Rusi janë një varg i gjatë
martirësh: thuajse krejt kleri ortodoks. Dy mitropolitë të pushkatuar; ai i
Petrogradit, Veniamini, pat qënë zgjedhur nga gjithë populli. Vetë patriarku
Tihon, pasi kaloi nëpër duart e Çeka-s e të GPU-së, vdiq në rrethana
misterioze. Dhjetra kryepeshkopë dhe peshkopë të vrarë. Dhjetramijra priftërinj
dhe fretër, të cilët çekistët donin t’i bënin të hiqnin dorë nga feja, u
torturuan, vdiqën nën shkopinj, u dërguan në kampe përqëndrimi, u internuan në
tundrën e shkretë të Detit të Veriut, ku, të plakur, të uritur dhe të pastrehë,
u lanë në mëshirë të fatit. Të gjithë këta martirë të krishterë përballuan me
guxim vdekjen për hir të besimit, vetëm disa fare të paktë dredhuan dhe u
kthyen në renegatë. Dhjetra milionë njerëzve iu ndalua të hynin në kishë dhe
t’i edukonin fëmijët me ndjenja fetare; u burgosën prindërit që t’i shkëputnin
më lehtë fëmijët nga krahët e besimit përmes kërcënimeve dhe mashtrimeve.
Rrënimi absurd i bujqësisë ruse rreth viteve 1930 që u quajt çkulakëzim dhe
kolektivizim dhe që u mori jetën 15 milionë fshatarëve, u drejtua me pamëshirë
dhe sot mund të thuhet se pati si qëllim të vetëm shkallmimin e mënyrës e
jetesës tradicionale dhe kombëtare, sidhe për të çrrënjosur fenë në fshat.
Tjetërsimi i shpirtrave u shtri edhe në Arqipelagun mizor, në të cilin njerëzit
dërgoheshin për të mbijetuar për llogari të të tjerëve. Dhe vetëm disa ateistë
gjysmë të marrë mundën të vendosin ta venë emrin bri projektit më të fundit që
synon masakrimin e vetë natyrës ruse: përmbytjen e Veriut, ndryshimin e
rrjedhës së lumenjve, turbullimin e jetës të Oqeanit Arktik, devijimin e ujrave
drejt trevave jugore, të cilat kantiere të tjera të mëdha të komunizmit, jo më
pak absurde, i kanë hedhur tanimë në greminë. I shtrënguar nga nevoja për të
bashkuar të gjitha forcat kundër Hitlerit, Stalini i hyri një loje cinike me
Kishën dhe këtë lojë mashtruese, e zgjatur nga inskenimet dhe propaganda e
zhurmshme e paguar mirë, Perëndimi e mori për monedhë të mirë. Por se deri në
ç’pikë e urren fenë komunizmi, mund të gjykoni pas shëmbullit të më liberalit
ndër udhëheqësit e tij, Hrushov, i cili, teksa vendosi të ndërmarrë disa hapa
substancialë drejt liberalizimit, rigjeti tërë zellin e çmendur të Leninit në
asgjësimin e fesë.
Por, ndryshe nga ç’pritej - në atë vend me kisha
të rrafshuara, ku ateizmi ngadhnjen dhe është i pafre prej treçerek shekulli,
ku peshkopët poshtërohen aq sa të mos kenë më vullnet, ku simbolet e dukshme të
Kishës nuk tolerohen përveçse për qëllime propagandistike në Perëndim, ku edhe
sot e kësaj dite besimi fetar përbën krim dhe të çon në kamp përqëndrimi, ku
madje edhe në kampe hidhen në burg ata që mblidhen për t’u lutur në ditën e
Pashkëve… - tradita e krishterë i ka bërë ballë nivelimit të tornos komuniste.
Megjithse, i imponuar nga pushteti, ateizmi ka
bërë tek ne kërdinë duke tjetërsuar miliona shpirtra, kemi gjithashtu edhe
miliona besimtarë të tjerë ende të detyruar të heshtin dhe, ashtu siç ndodh
shpesh në raste përndjekjesh dhe vuajtjesh, ndjesia e Zotit ka shënuar në
vendin tim një thellësi tejçuese.
Në këtë fakt shohim shkëndijat e para të
shpresës: Më kot fryhet komunizmi me raketa e tanke, më kot arrin ende suksese
në pushtimin e planetit; ai është i dënuar të mos e mposhtë kurrë krishterimin.
Perëndimi nuk e ka njohur ende dyndjen komuniste, feja këtu është e lirë.
Por itinerari i tij historik po arrin sot në
tharjen e ndjenjës fetare. Edhe ai ka njohur tronditje të njëpasnjëshme, luftra
fetare të përgjakshme, sfida. Dhe duke filluar me Mesjetën e vonë, ai,
shkallë-shkallë - fakt i pakundërshtueshëm - është gëlltitur nga shekullarizmi.
Por, për besimin, jo kërcënimi i një shfarosjeje nga jashtë, por i një anemie
të brendshme mund të ishte edhe më i rëndë.
E pabesueshme: në Perëndim nocioni i kuptimit të
jetës është brejtur gjatë dekadave për t’u katandisur në vetëm “fitoren” e
lumturisë, të cilën shtetet janë ngutur ta përfshijnë në kushtetutat e tyre. Jo
vetëm duke filluar me këtë shekull nocionet Mirë dhe Keq janë vënë
në lojë duke u mënjanur me shkathtësi nga përdorimi i përditshëm në dobi të
dënglave pa të ardhme mbi klasat apo partitë. Kësisoj na vjen turp tani t’u
kthehemi sërish koncepteve të përhershme, na vjen turp të pranojmë që e keqja
është ngulitur në zemrat e njeriut përpara se të depërtojë në sistemet
politike, por askujt nuk i vjen turp t’i bëjë lëshime të plota çdo ditë së
keqes dhe në pjerrinën e këtyre lëshimeve, gjatë një breznie, Perëndimi është
duke rrëshqitur në mënyrë të pakthyeshme në humnerë. Shoqëritë perëndimore po e
humbin gjithnjë e më shumë substancën e tyre fetare dhe po e hedhin me
shpejtësi rininë në prehrin e ateizmit. Mos duhen, vallë, shembuj të tjerë
mizorë? Shikoni Shtetet e Bashkuara, që gjithsesi mbahen si një nga vendet më
fetare të botës, por ku shfaqet një film që fyen Krishtin apo ku një gazetë me
jehonë në shkallë kombëtare boton një karikaturë të pacipë të Shën Mërisë! Kur
të gjitha të drejtat formale i ke të gjera, ç’ke që bën pafytyrësira? Në
rrethana të tilla, përse u dashka të pakësohet zjarri i urrejtjes, qoftë ajo
raciale, klasore apo,më e pamëshirshmja, ajo ideologjike? Ajo bren kësisoj
shumë shpirtra. Mësuesit ateistë e edukojnë sot rininë me urrejtjen ndaj
shoqërisë së tyre. Por në këtë kritikë anashkalohet fakti që veset e
kapitalizmit janë vese me karakter njerëzor, por që kanë marrë revan bashkë me
të drejtat e tjera të njeriut; se nën komunizëm (që përgjon nga afër të gjitha
trajtat e moderuara të socializmit që nuk janë aspak të qëndrueshme), të njëjtat
vese nuk njohin as fre e as kontroll në të gjithë ata që kanë një fije pushtet
(përsa i përket pjesës tjetër të popullsisë, ajo ka mbërritur me të vërtetë në
barazi, por barazi në skllavëri e varfëri). E nxitur paprerë, kjo urrejtje po
ngadhnjen sot në atmosferën e botës së lirë; zgjerimi i lirive individuale,
rritja e fitimeve në nivel social, madje edhe ajo e konfortit, nuk bëjnë gjë
tjetër përveçse në mënyrë paradoksale e shtojnë këtë urrejtje të verbër.
Shoqëritë e zhvilluara të Perëndimit dëshmojnë sot se shpëtimi i njeriut nuk
varet nga begatia materiale dhe as nga suksesi i bizneseve.
Kjo urrejtje e nxitur parreshtur shtrihet mbi
çdo gjë të gjallë, madje mbi vetë jetën, mbi ngjyrat dhe tingujt e saj, mbi
trajtat e saj, e trupit njerëzor, ndërsa arti i vërtetë i shekullit XX humbet
nga kjo urrejtje e përbindshme, sepse pa dashuri, arti është shterp. Në Lindje
arti ka rënë ngaqë është përmbysur e shkelur me këmbë; në Perëndim ai ka rënë
vetiu meqënëse është vërsulur drejt kërkimesh cerebrale dhe pretencioze, ku
njeriu synon jo të pasqyrojë Zotin, por t’ia zerë vendin Atij. Edhe një herë
konstatojmë me këtë rast rezultatin e rëndomtë të një procesi universal,
përkimin e rezultateve të shënuara si në Perëndim, ashtu edhe në Lindje. Dhe
sërish një arsye e vetme për të gjitha këto: “Njerëzit e kanë harruar Zotin”.
Përballë trysnisë së ateizmit universal,
besimtarët janë të përçarë, shumë syresh janë të çorientuar. Por bota e
krishterë apo ajo që ka qënë bota e krishterë do të bënte mirë të mos e harrojë
shembullin e Lindjes së Largme. Pata rastin tani së fundi të konstatoj se në
Japoni apo në Kinën e lirë, megjithse konceptet fetare janë më të larme,
shoqëria dhe rinia, me lirinë e zgjedhjes të barabartë me atë të Perëndimit,
janë më pak të prekura nga fryma shkatërruese e laicizmit.
Ç’të flasim për ndarjen midis feve të ndryshme
kur vetë krishterimi është kaq i copëzuar! Vitet e fundit Kishat kryesore të
krishtera kanë bërë disa hapa drejt pajtimit. Por këto hapa janë tepër të
ngadaltë, bota vrapon drejt greminës me një shpejtësi njëqind herë më të madhe.
Edhe nëse nuk pritet që këtu një shkrirje e Kishave, as ndonjë modifikim i
dogmës, por një rezistencë e përbashkët ndaj ateizmit, progreset janë ende
tepër tepër të pakta.
Sigurisht që ekziston një lëvizje e organizuar
për ribashkimin e Kishave, por e çuditshme. Në dukje më i shqetësuar për
suksesin e lëvizjeve revolucionare në vendet e Botës së Tretë, Këshilli
Ekumenik i Kishave bën veshin të shurdhër ndaj përndjekjeve fetare atje ku ato
janë më sistematike: në BRSS. Është e pamundur të mos i shohë; por, për shkaqe
politike, ai parapëlqen të bëjë një sy qorr e të mos ndërhyjë. Atëhere ç’mbetet
nga krishterimi?
Me hidhërim të thellë duhet të them këtu (nuk
mund të hesht) se paraardhësi im, titullari i vitit të kaluar i këtij Çmimi
(predikuesi baptist Billy Graham, sh. ynë) iu bë krah publikisht gënjeshtrës
komuniste në muajt e marrjes së Çmimit, duke deklaruar, megjithse duket
sheshit, se nuk paska vënë re përndjekje fetare në BRSS. Qielli e gjykoftë para
të gjitha viktimave të vrara apo të shtypura!
Në një shkallë më të gjerë shohim sot se,
pavarësisht nga manevrat politike nga më dinaket, litari po shtrëngohet rreth
fytit të njerëzimit, çdo dekadë përherë e më pamëshirshëm, dhe nuk ka
rrugëdalje për kërkënd, kurrkund, as atomike, as politike, as ekonomike, as
ekologjike. Kështu të paktën duket se qëndrojnë punët.
Përballë maleve dhe greminave të ngjarjeve
botërore, mund të duket qesharake dhe e tejkaluar të rikujtojmë faktin që
gjithsesi çelësi themelor i ekzistencës ose i asgjësimit tonë ndodhet në zemrën
e secilit prej nesh, në parapëlqimin që ka çdonjëri veçmas për Të Mirën apo Të
Keqen konkrete. Por, sot, njëlloj si edhe dje, ky çelës mbetet më i sigurti.
Teoritë sociale premtuese kanë dështuar dhe na kanë lënë në udhëkryq. Natyrisht
njerëzit e lirë të Perëndimit duhet të kuptojnë se rreth tyre janë grumbulluar
shumë gënjeshtra që livadhisin lirshëm dhe të mos pranojnë të qëndrojnë kaq
pasivë ndaj tyre. Është e kotë të kërkojmë një rrugëdalje për gjendjen e botës
pa e kthyer ndërgjegjen në pendesë drejt Krijuesit të gjithçkaje; asnjë
rrugëdalje tjetër nuk kemi për të pasur dhe nuk kemi për të gjetur. Por tepër
të pafat janë mjetet që kemi rezervuar për këtë. Para së gjithash duhet parë e
keqja e tmerrshme - jo ajo që do të kishin bërë armiqtë e vendit - sidomos në
gji të shoqërive më të lira e më të zhvilluara, sepse atje e kemi bërë vetë ne,
me dëshirë. Po qe se litari shtrëngohet përditë e më shumë, kjo u detyrohet
egoizmit dhe moskokëçarjes sonë.
Le të vetëpyetemi: a nuk janë, vallë, mashtruese
idealet e epokës sonë? Apo terminologjia në modë dhe e mbushur me kaq siguri?
Nga kjo burojnë këto zgjidhje të sipërfaqshme për ndreqjen e situatës. Para se
të jetë tepër vonë, ato duhen rishqyrtuar, veç e veç, me një këqyrje të pastër.
Zgjidhja e krizës nuk gjendet në rrugët e rrahura të koncepteve për të cilat
flitet përditë.
Jeta jonë konsiston jo në kërkimin e suksesit
material, por të progresit shpirtëror të denjë për këtë emër. Krejt ekzistenca
jonë nuk është gjë tjetër përveçse një etapë e ndërmjetme drejt një jete më të
lartë: bëhet fjalë për të mos u gremisur nga ky stad dhe për të mos mbetur të
shterpë në të. Ligjet fizike dhe fiziologjike nuk do të na i zbulojnë asnjëherë
të vërtetën e padyshueshme që në mënyrë konstante dhe përditë Krijuesi merr
pjesë në jetën e secilit prej nesh, se Ai na jep me besueshmëri energjinë për
të ekzistuar. Atëhere kur kjo ndihmë nuk na jepet më, vdesim. Pjesëmarrja e Tij
në jetën e krejt planetit është më e madhe dhe lipset që ne të ngjizemi me të
në këtë epokë të zymtë dhe kërcënuese.
Shpresat e pathemelta të dy shekujve të fundit
na çuan në kurrgjë. Vdekjes atomike apo ndonjë tjetre, mund t’i kundërvemë
vetëm kërkimin këmbëngulës të dorës së ngrohtë të Perëndisë, të cilën, me
mospërfilljen tonë, e kemi larguar nga vetvetja. Vetëm atëhere sytë tanë do të
hapen mbi këtë shekull fatkeq XX dhe duart tona do të zgjaten për t’ia ndrequr
gabimet. Asgjë tjetër nuk do të mund të na nbajë për të mos u vithisur poshtë e
më poshtë: nuk na ka mbetur më shumë nga të gjithë mendimtarët e Dritave.
Të pesë kontinentet tanë janë kapur në këtë
vorbull. Por orvatje të tilla nxjerrin në pah edhe virtytet më të larta të
shpirtit njerëzor. Po të shuhemi, po të bëjmë të shuhet kjo botë, faji ka për
të qënë vetëm yni.