Është folur shumë për kontradiktat e Nolit, aq sa është thënë që “që ekzistojnë shumë Nolër, në kundërshtim me njëri-tjetrin”1). Janë quajtur ato kundërthënie, inkoerenca, kontradikta dhe paradokse.
Eshtë
më se e vërtetë që Noli të jep mundësi e argumente që ta trajtosh atë
kontradiktor në disa hulli. Në vorbullën e kontradiktave noliane, ato më
ngacmueset janë dy: a ka qenë Peshkopi ynë i shquar besimtar a jobesimtar, për
të mos thënë kundërshtar i besimit dhe, në zgjidhjen e problemeve të mëdha
shoqërore e politike, a ka qenë për përdorimin e dhunës a kundra saj, a ka qene
revolucionar a kundërrevolucionar.
Po
jap mendimin tim, duke i peshuar kontradiktat në vokacionet e tij, të cilat
gjithashtu kanë qenë të shumta, por duke u përpjekur të nxjerr në dukje atë më
rëndësorët prej tyre.
Para
së gjithash, duhet thënë se në pikëpamje psikologjike dhe filozofike, duhet
pranuar që kontradikta subjektive është në shpirtin e njeriut, në mendjen, në
zemrën, në jetën dhe në veprimtarinë e tij. Të lindura fillimisht nga dyshimi,
me zgjerimin e përvojës jetësore dhe të kulturës, tek mendimtari a veprimtari,
në përpjekjet e tij për t’ju afruar sa më shumë së vërtetës, në çdo plan teorik
a praktik që kërkohet ajo, shfaqen kontradiktat. Qenësia e kësaj dukurie është
në përputhje me personalitetin e njeriut. Eshtë i njohur fenomeni që
kontradiktat e personaliteteve të shquara marrin ngjyra paradoksale, siç është
bërë zakon të thuhet, por edhe siç është shpesh e vërtetë.
Personalitetet
e larta që tejkalojnë kufijt kombëtarë, siç qe Noli ynë, mishërojnë jo vetëm
kontradiktat individuale apo ato të një bashkësie, qoftë kjo edhe një komb, por
edhe kontradiktat e njerëzimit, sepse të tilla personalitete janë shprehje e
ndërgjegjes së njerëzimit, pra edhe e kontradiktave që e ngërthejnë atë,
ndërgjegje që përpiqet e lufton për t’i hedhë dritë së ardhmes.
Njeriu
gjatë gjithë jetës së tij, me rritjen e përvojës praktike jetësore dhe me
zgjerimin e dimensioneve të kulturës, e përsos dhe e ndryshon mendimin e tij
për probleme të rëndësishme, duke shkuar edhe tek kundërshtimi i mendimit të
tij të mëparshëm. Gjë krejt normale. Në këtë rast nuk mund të bëjmë fjalë për
kontradikta në kuptimin e vërtetë të fjalës, pa rënë në mohimin e zhvillimit të
pandërprerë mendor e shpirtëror të njeriut. A nuk kemi sa e sa personalitete
evropiane e botërore që në dekadat e para të shekullit të kaluar u lajthitën
nga marksizmi e leninizmi dhe, më vonë, u bënë kundërshtarë të tij? Vetë Noli e
ka shprehur një dukuri të tillë në introduktën e tij për Khajamin: “Eshtë e
pabesueshme që Omar Khajami, armik i të gjitha despotizmave, të mos ketë
ndryshuar aspak pikëpamjet e tij filosofike brenda në 55 vjet” 2).
Si
qëndron Noli mes fesë e ateizmit, a beson apo nuk beson, a është përkrahës i
fesë apo kundërshtar i saj – kjo është kontradikta më tunduese për ato që
përpiqen ta trajtojnë atë si ateist dhe kundërshtar të fesë.
Nuk
është për t’u marrë në konsideratë trajtimi i njëanshëm, në një farë mënyrë
tendencioz, që iu bë këtij problemi në periudhën e diktaturës, sepse aty mund
të ketë indoktrinim, mungesë çiltërsie, më tepër se objektivitet e bindje
shkencore. Gjithsesi duhet thënë diçka. Namik Resuli në studimin e tij “Fan
Noli sot” 3) ka polemizuar për këtë çështje me Koço Bihikun dhe Dhimitër
Shuteriqin, lidhur me “antifetarizmin” e Nolit (në ndonjë poezi e shprehje të
tijen), duke pranuar këtë dukuri–sado lëkundshëm - si inkoerencë të Nolit
(mbështetur në një shprehje të nxjerrë nga një letër që Noli i ka dërguar
Tashkos, më 1906,: “Perëndisë që nuk i besoj, i ardhtë keq!” dhe e ka mbyllur
këtë çështje, duke e lënë në kapërcyell, me citimin e Qerim Panaritit: “Si
person, Noli gëzonte të gjitha të metat e njeriut plus të metat e tij si individual”,
(d. m. th. si individ, shënimi im, A. Ç.). Mendoj se kjo shprehje dhe ndonjë
tjetër që bie Qerim Panariti në librin e tij 4) mund të jenë rezultat i një
momenti shpirtëror a rrethanash të veçanta dhe nuk duhen marrë për bazë për të
nxjerrë përfundime rëndësore kategorike, që bien në kundërshtim me krejt jetën
dhe veprimtarinë e Nolit.
Aleks
Buda ka shkruar: “Me vullnet të lirë e me ndërgjegje, Noli zgjodhi rrugën e
priftërisë. Nuk ishte as një thirrje e brendshme, as nevoja për të siguruar
jetesën që e çoi në këtë rrugë. Ajo që në kushte normale do të ishte një
maskeradë – veshja prift – për një njeri që në thelb…ishte një skeptik në
pikëpamje fetare, qe në të vërtetë një akt vetëflijimi i një njeriu që pranoi
të flijojë një jetë normale njerëzore dhe lirinë e vet personale e mendore për
nevojat politike kombëtare, të luftës kundër veprimtarisë kombëtare të feve e
kishave; qe ky një akt vetëmohimi tragjik sepse e detyroi të rrojë një jetë në
dy rrafshe”. (Eshtë fjala, për rrafshin politik dhe atë fetar). 5).
Me
pak fjalë kështu është trajtuar vendimi i Nolit për t’u bërë prift dhe misioni
i tij fetar nga mendimi i shkencës shqiptare nën trysninë e diktaturës. Pra,
Noli u bë prift pa pasë një thirrje të brendshme, sepse përkundrazi ai ishte
“skeptik” në qëndrimin ndaj fesë; por u vetëflijua tragjikisht për “nevojat e
politikës kombëtare”.
Së
pari, na duket një gjykim tepër i sipërfaqshëm mohimi i thirrjes së mbrendshme,
vokacionit fetar, që e drejtoi Nolin në rrugën e priftërisë.
Nga
të gjitha vokacionet e Nolit, dy janë më të fuqishmet dhe më ndikueset në
veprimtaritë e tij: ai fetar dhe ai atdhetar, vokacioni qiellor dhe një nga
“tokësorët”.
Shfaqja
dhe jetëgjatësia e vokacioneve kanë kronologjinë e tyre në jetën e njeriut, gjë
që del më në pah tek njerëzit e mëdhenj. Pa u zgjatur në këtë çështje duhet të
pranojmë se është vokacioni fetar, ndoshta për vetë natyrën e tij ekskluzivisht
shpirtërore, që u shfaq tek Noli shumë heret, që në moshë të njomë, dhe që e
shoqëroi atë, siç do ta themi më poshtë, tërë jetën. 6)
Vetë
Noli na tregon në “Autobiografinë” e tij se ai ishte i vetmi prej pjesëtarëve
të familjes që e shoqëronte gjyshe Sumbën në agjërimet e saj; bile edhe ndër
ato më të vështirat, siç ishte të qëndruarit, dy herë në vit, tri ditë rresht,
pa ngrënë e pa pirë; megjithëse gjyshja, “përherë rropatej ta bindte që të mos
agjëronte, sepse ishte shëndetlig” 7). Si mund të spjegohet ndryshe ky veprim
fëminor, përveçse me një impuls të brendshëm shpirtëror? Ky predispozicion
shpirtëror i fuqishëm e shoqëroi Nolin tërë jetën. Dhe më vonë në një moshë të
pjekur, duke iu nënshtruar këtij vokacioni hyjnor dhe duke synuar në
sendërtimin e idealeve të tij të larta qiellore e tokësore, fetare e atdhetare,
Noli nuk flijoi kurrëfarë lirie të vetëvetes; nuk bëri ndonjë vetëflijim,
përkundrazi ai krijoi mundësinë që të pajtonte dy vokacionet e tij më të
fuqishme, duke u vënë plotësisht në shërbim të tyre dhe për hir të këtyre
vokacioneve ai solidarësoi bashkësinë shqiptare ortodokse të Amerikës, duke e
shkëputur atë nga ndikimi, intrigat dhe politika antishqiptare e Patrikanës dhe
themeloi Kishën Shqiptare, u mor me politikë, duke u bërë një luftëtar i fkaktë
për ndërtimin e një shoqërie shqiptare sa më të çliruar shpirtërisht e
demokratike dhe lavëroi në tërë ato fusha të kulturës, artit, shkencës,
aftësitë e tij të rralla.
Eshtë
tepër e çuditshme, flagrante të pranojmë se personaliteti i Nolit në tërë
madhështinë e gjenialitetit të tij t’ia kishte nevojën maskave dhe maskaradave.
E
thënë në krye të kresë, jeta dhe veprimtaria e Nolit nuk lënë në dyshim
vokacionin dhe bindjen fetare të tijen. Noli e hapi dhe e mbylli jetën si
besimtar i zellshëm. Në frymëzimin e tij shpirtëror, në prirjen dhe misionin
jetësor dhe, jo e parëndësishme, në trashëgiminë instinktive dhe edukatën që
mori që heret në familje, ai na dëshmohet katërcipërisht fetar. Fetar në ideal,
fetar në bindje, fetar në veprim. Fetar në fëmijëri, fetar në rini, fetar në
moshë të pjekur dhe në pleqëri; fetar në jetë, fetar në vdekje.
Më
shumë se çdo gjë dëshmon vepritaria e tij jetësore. Nën ndikimin e edukatës
familjare, që në fëmijëri, ai mendonte të bëhej “kalorës i Skendërbeut” dhe
“misionar i Krishtit”, dhe përpara marrjes së çdo vendimi ai pyeste veten: “Si
do të kishte vepruar Krishti, në një rast të tillë?” Dhe përgjigjej: “Krishti
do t’i besonte Zotit dhe do të shkonte përpara”. 8)
Gjatë
gjithë jetës, ai jo vetëm ushtroi detyrën si prift, por kohën më të madhe ia
kushtoi propagandës fetare. Që më 22 mars 1908, në moshën 26-vjeçare, vetëm 14
ditë mbasi u dorëzua prift, celebroi Liturgjinë e Parë Hyjnore në gjuhën shqipe
dhe po këtë vit botoi “Shërbesat e Javës së Madhe”, duke filluar me botimet e
materialeve fetare, që vazhduan gjatë gjithë jetës. Me që lista e tyre është
shumë e gjatë, po shënojmë këtu vetëm vitet e botimeve: 1908, 1909, 1913, 1914,
1916, 1936, 1941, 1948, 1949, 1950, 1952, 1954, 1955, 1956, 1957, 1961, 1962
dhe vetëm një vit para se të vdiste botoi Psalmet e përkthyera nga hebraishtja.
Sqarojmë që në disa prej viteve të përmendura më lart, ai realizoi dy e më
tepër botime. A mund të bëhëj e gjithë kjo punë e vëllimshme dhe e shtrirë në
krejt hapësirën jetësore pa një predispozicion të fuqishëm shpirtëror?
Noli
ka shkruar: “Nga të gjitha veprimtaritë e mia, dashuria ime e parë është kisha”
9); ndërsa përkthimin dhe kompilimin e Kremtores (Menoion) – një libër shërbese
që përmban psalmet, odet dhe troparia të vitit liturgjik ortodoks - e ka
quajtur “sodisfaksionin e tij më të madh” 10) dhe “veprën, në të cilën janë
përqëndruar përpjekjet e tij më të mëdha shpirtërore, letrare, muzikore dhe
intelektuale” 11). Ndërsa, duke vlerësuar ndihmesën e tij në veprimtarinë
politike-diplomatike, ai ka thënë: “Arritja më e madhe politike e imja është
pranimi i Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve” 12)
Në
tryezën e punës, ditën që vdiq, iu gjetën: një vëllim i vogël poezish franceze,
disa fletë me përkthime nga ky vëllim, (dëshmi e gjallë e hapësirës kohore dhe
fuqisë së vokacionit për artin poetik), si dhe një dorëshkrim, në të cilin qe
shkruar kjo lutje drejtuar Zotit: “Kur ju të vini në tokë, Mbret i Qiejve, me
pushtet dhe shkëlqim, e gjithë bota do të dridhet nga frika, lumenjtë e zjarrit
do të rrjedhin para fronit të gjyqit tënd të tmerrshëm, librat do të hapen dy
kapakësh, do të zbulohem mëkatet më të fshehta. Më kurse mua prej zjarrit të
pashuar e të amshuar dhe më vendos në krahun e djathtë në Parajsë, Gjykatës i
drejtë dhe mëshirëplotë!” 13). Sa larg skepticizmit fetar dhe sa kuptimplote
për vokacionin fetar të Nolit është kjo lutje!
I
qenësishëm për t’u theksuar, lidhur me çështjen që po trajtojmë, është fakti që
vokacioni fetar dhe ai atdhetar tek Noli ishin shumë të fuqishëm dhe kjo
përmasë dyfishohej, kur ato viheshin në shërbim të njëri-tjetrit. Dhe ai i vuri
mjeshtërisht jo vetëm në pajtim, por edhe në funksion të njëri-tjetrit. Dukuri
e padiskutueshme e veprimtarisë së tij.
Vokacioni
i brendshëm fetar dhe ai atdhetar janë dy binarët kryesorë nga kalon lokomotiva
që tërheq trenin me vagona të shumtë të veprimtarisë së tij: vagonin e
përkthimeve letrare, poezisë, publicistikës, oratorisë, studimeve në fushën e
historisë e të muzikës, krijimeve origjinale në fushën e muzikës, diplomacisë,
politikës. Vokacioni fetar, fillimisht, dhe ai atdhetar janë më të hershmit në
jetën dhe veprimtarinë e Nolit dhe e kanë shoqëruar atë tërë jetën; prandaj
mund të na shërbejnë si çelës për të shpjeguar kontradiktat e tij. 14)
Cili
është më i fuqishmi nga këto dy impulse të shpirtit nolian? Duket se gjaku
iliro-shqiptar i trashëguar prej të parëve është ai që përcakton çdo gjë më së
miri në personalitetin e këtij shqiptari të madh me përmasa evropiane e
botërore. Vokacioni atdhetar është pa dyshim në tharmin e psikologjisë së
popullit tonë. Deri vonë i zhytur në elemente paganizmi – pavarësisht
përqafimit të dy besimeve monoteiste – shqiptari e ka pasë më se të theksuar
vetëdijen e përkatësisë së tij etnike, këtë vlagë të ngrohtë atdhetarizmi, si
dhe ndjenjën dhe gjithë botën shpirtërore që lidhet me të. Nuk është i rastit,
përkundrazi është shumë kuptimplotë konstatimi i Hobhaus-it, shokut e
shoqëruesit të Byron-it në udhëtimet nëpër trevat evropiane të Perandorisë
Turke, në dekadat e para të shek. XIX: “Kur banorët e provincave të tjera të
Turqisë pyetën se çfarë janë, ata përgjigjen: ‘jemi muhamedanë’ ose ‘jemi të
krishtërë’; ndërsa banori i këtij vendi (është fjala për trojet shqiptare,
shënimi im, A. Ç.), përgjigjet: ‘unë jam shqiptar.”15). Dhe kjo ndodh në
dhjetëvjetëshin e parë të shekullit të XIX, kur vetëdija kombëtare e popullit
tonë ishte errësuar mjaft nga shkaku i zgjatjes së pushtimit osman dhe
politikës së tij antishqiptare dhe kur vetëdija kombëtare e popujve fqinjë
kishte kristalizuar platformën e tyre kombëtare. 16)
Kështu,
në vokacionet e tij më rëndësorë, Noli dëshmohet gjithsesi një shqiptar i
vërtetë, me gjak, me mish, me kockë; ashtu siç e ka cilësuar Hasan Dosti: “Ky
burrë simbolizon sinthezën e virtyteve të racës arbërore.” 17)
Historia,
kultura, etnopsikologjia dëshmojnë dashurinë e popullit tonë për atdheun. Që në
fillimet e saj-duke mos lënë jashtë humanistët e mëdhenj, që shkruan në gjuhën
latine, kultura shqiptare u frymëzua nga ndjenja e atdhetarizmit. Më së miri
këtë e dëshmojnë më të vjetrit: Barleti, Beçikemi, Buzuku, Budi, Bardhi,
Bogdani; dhe mbas tyre rreshtohen të gjithë, pa dallime besimi a krahine. Dhe
asnjërin prej tyre nuk e ka penguar rroba fetare të merret me politikë,
shkencë, art, bile edhe të marrë pushkën për të luftuar për atdheun.
Kleri
katolik i Veriut krijoi si moto të veprimtarisë së tij binomin “Fe e Atdhe”.
Duhet theksuar këtu se nëse vokacioni dhe veprimtaria fetare e tij lidhej vetëm
më një pjesë të popullit, siç është elementi katolik, veprimtaria atdhetare e
tij kishte karakter mbarëkombëtar.
Një
nga argumentet për ta paditur Nolin si antifetar ka shërbyer përkthimi prej tij
i “Rubairave” të Omar Khajamit. Nëse kontradikta është më se e mprehtë,
flagrante, në predikimin e fjalës së Krishtit, nga njëra anë, dhe të
bolshevizmit, anti-Krishtit, nga ana tjetër, siç mund të thuhet për disa poezi
dhe introdukta të tij; ndryshon puna në përkthimin e Rubairave, një fenomen në
dukje kontradiktor dhe, më përtej, paradoksal.
Në
përkthimin e “Rubairave”, duhet të kemi parasysh disa fakte:
Së
pari, vetë Khajami është thellësisht kontradiktor. Aq sa mund të trajtohet si
afetar, po aq mund të trajtohet si fetar dhe si kundërshtar i fesë.
Së
dyti, nëse për hir të lirisë së mendimit, kritikon dogmatizmin fetar, Khajami
nuk është ateist. Ai beson në një Zot, pavarësisht se herë-herë kritikon edhe
perenditë e feve semitike.
Së
treti, mungesa e konsekuencës në idetë e Rubairave, nuk na lejon të përcaktojmë
një vijë demarkacioni për një sistem të prerë filozofik të Khajamit. Vetë Noli
e pohon këtë në introduktën e tij: “Çdo sistematizatë strikte e iderave që na
çfaq Khajami është e kotë sa edhe e lajthitur”. Dhe më poshtë: “Khajami nuk
është dishepull i një shkollë, po i të gjitha Shkollave gjer në një pikë” 18)
Së
katërit, për hir të realizimit të një perle letrare, Khajami i ka lejuar vetes
të predikojë edhe ide krejt kontradiktore. Ja si është shprehur Noli për këtë:
“Të gjitha pikëpamjet makar kontradiktore janë të mira për Omar Khajamin në
qoftë se i japin lëndën e nevojshme për një rubai artistike” 19). Kjo na
dëshmon se vokacioni letrar tek Khajami ka qenë më i fuqishëm se ai filozofik;
gjë që shihet, në ndonjë rast, edhe tek disa përkthime të Nolit, në
kundërpeshimin mes vokacionit letrar dhe atij filozofik. Me të drejtë,
studiuesi Vehbi Bala ka vërejtur një “afinitet shpirtëror të Nolit me
krijimtarinë e Khajamit” 20)
Kështu,
mund të rreshtohen edhe argumente të tjera për ta kundërshtuar – si bindje -
antifetarizmin e Khajamit. Noli e përktheu Khajamin në vitin 1926, si një nga
militantët më të mëdhenj botërorë të “Lirisë së Mejtimit”. Mendoj se përkthimet
madhore të Nolit janë nisur jo vetëm nga vlerësimi letrar-artistik, por më
tepër e më nga vokacioni i tij atdhetar. Ndryshon puna me përkthimin e disa
poezive.
Si
mendimtar i madh, Noli kishte nevojë për hapësirë të gjerë e horizont të
kthjelltë mendimi. Këtë e ndjente, e quente të nevojshme dhe e dëshironte edhe
për popullin e tij, për atdheun e tij; prandaj ai përkthen krahas Ungjijve edhe
Rubairat. E gjithë veprimtaria e Nolit buron nga militantizmi për lirinë e
mendimit, ushqehet nga kultura e tij shumë e gjerë dhe ndizet e merr flakë nga
pathosi qytetar, për t’i dhënë forcë e energji veprimi idealit të tij atdhetar.
Noli kërkon t’i japë dritë një populli që porsa ka dalë nga errësira e thellë
otomane e që sorollatet në një qorrsokak vështirësish për të krijuar shtetin e
vet dhe çdo gjë tjetër, duke filluar qoftë edhe nga ripërtitja e identitetit.
Dhe këtë dritë ai e sheh në vazhdën e rilindasve, tek përqafimi i kulturës,
nëpërmjet lirisë së mendimit – një çlirim shpirtëror deri në skajet më
periferikë të ndërgjegjes kombëtare.
Të
lexosh Khajamin është sikur të përballesh me një enciklopedi të tërë filozofike
humaniste të realizuar në një nga veprat më kulmore artistike të letërsisë
botërore, sendërtuar gjithsesi me një thjeshtësi të skajshme. Thënë në mënyrë
më se të thjeshtësuar, në morinë e motiveve, dy janë kolonat vertebrale,
kryemotivet e Rubairave: gëzimi epikurean, hedonist i jetës - “carpe diem” e
romakëve – dhe qëndrimi stoik përballë vështirësive të saj. Polemika me fetë,
kryesisht me dogmat e saj sillet rreth këtyre dy poleve, dy filozofive. Nuk ka
këtu ndonjë kontradiktë, aq më pak alarmante, siç është interpretuar aty-këtu.
As për Khajamin që i krijon rubaitë e as për Nolin që i përkthen. Sepse jeta i
ka brenda saj të gjitha, edhe gëzimet edhe vështirësitë. Të parat duhen jetuar,
të dytat duhen përballuar. Eshtë vetë jeta që i jep përparësi njerës ose
tjetrës doktrinë filozofike, në rastet emergjente të jetës, pa krijuar ndonjë
kontradiktë, në kuptimin e plotë të fjalës. Në këtë hulli duhet interpretuar
edhe militantizmi Khajam dhe Nolian për lirinë e mendimit.
I
rreshtuar me Khajamin, si një shqiptar i vërtetë që has shumë vështirësi në
jetë dhe fare pak gëzime dhe i ushqyer nga vokacionet e tij atdhetare e fetare,
Noli i jep përparësi qëndrimit stoik në jetë. Kjo shihet në gjithë jetën dhe
veprimtarinë e tij. Del qartë tek përkthimi i Rubairave dhe sidomos në komentin
që i bën atyre. Khajami bashkë me Nolin, së bashku me stoikët, mendojnë që
njeriu duhet të jetojë i mbështetur tek arsyeja, në harmoni të plotë me
natyrën, me ligjët universale të saj. Dhe në këtë rrugë, virtyti është e vetmja
gjë e mirë, e vetmja vlerë, vlera më pozitive e njerëzimit. Për të realizuar
detyrën e tij, njeriu duhet ta gëzojë jetën, kënaqësitë që jep ajo, t’i
përballojë vështirësitë, vuajtjet, duke u ngritur mbi pasojat e fatit dhe duke
arritur lirinë shpirtërore në pajtim me logjikën hyjnore, që drejton
gjithësinë, natyrën dhe njerëzimin gjithnjë nga e mira.