Më 12 mars 1992 ka vdekë shkrimtari dhe gjuhëtari Martin Camaj. Ai ka qenë jo vetëm ruejtës i patundshëm i traditës së kulturës shqiptare, por edhe bartës i shpresave të shumë intelektualëve dhe krijuesve shqiptarë në diasporë gjatë periudhës së diktaturës njerëzvrasëse, frymëvrasëse, letërsivrasëse, kulturëvrasëse dhe religjivrasëse të Shqipnisë mbas lufte. Ai âsht njani i mâ të mëdhajve të letrave shqipe, nji klasik i modernes. Në kohë në të cilën letrarët zyrtarë të Shqipnisë u zhytën në baltën e pseudoletërsisë së indoktrinueme të "Realizmit Socialist", Martin Camaj e ruente vazhdimësinë e cilësisë së lartë letrare të cilën e kishte arritë letërsia shqiptare me autorë si Jeronim De Rada, Naim Frashëri, Gjergj Fishta, Mitrush Kuteli, Lasgush Poradeci, Ernest Koliqi. Poeti Martin Camaj ishte drita në errësirën që e shkëputi Shqipninë nga Europa.
Martin
Camaj u lind më 1925 në Temal, katund barinjsh në Dukagjin mbishkodran. Me ndihmën
e priftit vendas të cilit i kishin ra ndër sy dhuntitë e jashtëzakonshme të
djaloshit Martin, ky mund ta ndiqte gjimnazinë “Xaverianum” në Shkodër që e
udhëhjekshin jezuitët italianë. Nji kohë të shkurtë punonte mësues në shkollën
që e kishte themelue në vendlindjen e tij të qasët. Në rrëmujën e mbasluftës,
Martin Camaj u vendos për lirinë dhe u ik partizanëve dhe komesarëve fanatikë
të Enver Hoxhës. Prej vjetit 1949, në Beligrad të Jugosllavisë studjonte gjuhët
dhe letërsitë romane. Në atë kohë e panë dritën e botimit dy vëllimet e tij të
para poezish të rimueme e të shkrueme me nji stil konvencional për tema
bukoliko-idilike. Mâ vonë, autori u distancue nga këto vepra të hershme, e para
e të cilëve, siç dihet, në Kosovën e mbasluftës ka qenë libri i parë shqip me
vjersha për të rritunit.
Ish-mësuesit e tij e ndihmonin për t'u
shpërngulë më 1956 për në Romë t'Italisë ku e vazhdonte formimin e vet
shkencor.
Në Romë
ishte editor i revistës së shqueme "Shejzat", themelue dhe drejtue
nga Ernest Koliqi. Martin Camaj e botoi librin e tretë dhe të katërt. Miqtë e
tij italianë që kishin ndikim të madh dhe lidhje të forta me qarqet e kritikës
letrare, i propozuen poetit të ri ta "promovoshin" dhe ta
"lansoshin" si shkrimtar nëse kishte me prodhue s'paku nji libër në
vjet. Prapë, Martin Camaj u vendos për lirinë dhe për pamvarësinë krijuese dhe
- refuzoi. Refuzoi ashtu siç refuzonte edhe mâ vonë të gjitha joshjet,
përpjekjet dhe ofertat e të gjitha qarqeve të të gjitha ngjyrosjeve për me e bâ
at\'ea për vete. Me çiltërsi të rrallë të qëndrimit të vet konsekuent, ai i
mbette besnik vetvetes dhe pretendimit të lartë artistik dhe moral. Qëndrimin e
pathyeshëm për vërtetësinë në art dhe në jetë tani e paguente me faktin se
mjaft herë kishtë mâ shumë në kryet sesa në lukth. Në nji takim letrar të cilin
ia kishte organizue poeti i madh Giuseppe Ungaretti dhe tek aktorja Anita
Ekberg në nji mbramje me shi i lexoi në italisht poezitë e Martin Camajt, ai
mbërriti me kambë të lagta - aq të mëdha i kishte vrimat në shojet... Në vjetet
e Romës, poezia e Martin Camajt ka fillue me u bâ fjalëpak dhe e pastolisun.
Prej
vjetit 1961, në universitetin e Munihut të Bavarisë Martin Camaj jepte mësime
nga shqipja, prej vjetit 1970 si profesor universitar. Atje botoi tri vëllime
me prozë dhe katër me poezi. Stili i tij u ngjesh deri në thjeshtësi të plotë.
Tekstura e vjershave të tij bâhet “e lehtë në dukje/po e randë hekur në peshë”.
Temali,
vendlindja e Camajt, nuk ishte mâ në hartat e Shqipnisë. Ky fakt e randonte
shumë poetin që kishte antena të stërhollunueme ndjeshmënie. Me dhjetvjetëshe
ishte “larg atyne që flasin si unë”. Mirëpo, bota e ashpër e femijnisë dhe
rinisë në pejsazhin e pasun në gurë, rrasa dhe shkambinj erratikë vazhdon me
jetue mbrenda poetit tue u pasqyrue në lapidaritetin e stilit të tij (dihet se
fjala latine “lapis” don me thanë “gur”). Martin Camaj shkruen ashtu siç
flisnin gjindja atje. Shqipja e tij âsht e pastër si ajo e njerëzve të thjeshtë
e t'urtë të maleve të Dukagjinit. Hir të shtuem dhe nji element hermetik e merr
gjuha poetike e Camajt me përdorimin e leksemeve të rralla nga thesari i
letërsisë së vjetër shqipe dhe nga idioma shqipe e arbreshëve t'Italisë.
Poezia e
Camajt âsht e rranjosun thellë në traditat gojore të Dukagjinit. Poeti duket
sikur nji shpuzë plot kangë, prralla, legjenda, fjalë t'urta të malësorëve në
mesin e të cilëve âsht rritun. Stili i ngjeshun deri në formulë, stili plastik
dhe plot imagjinatë i traditave gojore âsht themeli i poezisë eliptike të
Martin Camajt e cila stilistikisht paraqet simbiozën dhe tematikisht
përballimin e arkaikes me modernen. Tradita gojore e cila duhet me u përqëndrue
në qenësoren tue hjekë dorë nga lajlet, arabeskat, stolisjet dhe të gjitha
elementet e panevojshme mbasi duhet me ekzistue pa mundësinë e arkivimit me
shkrim, âsht skela strukturore e procedimit poetik të Camajt plot shifrime
simbolike. Nga interpretët sipërfaqësorë të veprës së Camajt, procedimi në
fjalë u quejt “ndikimi i poetit Ungaretti”. Kemi me bâ me nji silogjizëm
klasik: në universitetin e Romës Martini kishte ndjekë ligjeratat e Ungaretti
(por edhe të shumë profesorëve tjerë), Ungaretti ishte poet i “hermetizmit”
italian, poezia e Camajt âsht hermetike, prandej: poezia e Camajt âsht e
ndikueme nga ajo e Ungaretti.
Në kohnat
e letërsisë me kallëp në Europën lindore, poezia e Camajt u lidh me “Fillin e
gjetun” (titull i vjershës së parë të vëllimit "Njeriu më vete e me
tjerë"), dmth. me traditën e “shkollës letrare të Shkodrës” e cila ishte
me randësi sidomos për fazën e hershme letrare të Camajt në Beligrad.
Nji burim
tjetër frymëzimi dhe vendlindjen e dytë e gjeti tek arbreshët e Italisë dhe
Siqelisë.
Mâ në
fund duhet me e cekë përvojën gjurmëlanëse të letërsisë italiane me të cilën
ishte njohë qysh në vjetet e nxanësisë. Në bisedë, Martin Camaj i cili
përndryshe ishte njeri absolutisht jokonvencional dhe antiborgjez, kishte zakon
me u përgjegjë në pyetje të vështira tue citue “Komedinë Hyjnore” të Alighieri
Dante.
Serioziteti i tij i pa kusht artistik dhe
jokonvencionaliteti i tij personal e bânë që e përçmonte rrâjësisht patetiken,
bombastiken, sentimentalen, të gjitha frazat, etiketimet dhe fjalët e mëdha. E
dashunonte thellësinë e thjeshtësisë, kompleksitetin e qetësisë, pasuninë e
tingujve t'ulët. Poezia e tij duhet të mbrohet nga tentativat e ndryshme të
ndërmarra sidomos mbas vdekjes së tij me e futë at\'ea në ndonji kë
nd politik a patriotik. Fjala “patriotizëm” i
dukej Camajt tepër patetike dhe boshe. Dashuninë për vendin e vet e shprehte jo
me deklarata plot zhurmë por me punë të palodhshme shkencore dhe letrare tek na
e jepte imazhin e vet të vendit të të parëve dhe të qenies shqiptare.
Nuk japim
dot interpretime të veprës së Camajt. Si çdo vepër e vërtetë artistike, poezia
e tij âsht vepër e hapët dhe, si e tillë, tepër e shtresëzueme për përcaktime,
udhëzime a receta. Siç thoshte edhe ai vetë, i urrente “spekulimet” për tekstet
e tij, sidomos për përmbajtjen e tyne eventuale politike. Identifikimet si
“peni i kuq është komunizmi” (në vjershën “Kush i bani mëngji qytetit” nga
libri “Njeriu më vete e me tjerë”) e nxehshin shumë. Për punën e penit të kuq u
shpreh prerazi: “P\'eani i kuq â p\'eani i kuq”.
Lexuesi
ka mundësi me i lexue vjershat e Martin Camajt me thjeshtësi të
pacerebralizueme. Me i lexue si pejsazh fjalësh tue u endë në këtë pejsazh
fjalësh dhe imazhesh në shtigje “të parrahuna me kambë
ose
patkoj”, tue ndigjue heshtjen, tue shtegtue majë me majë, tue shtegtue nëpër
rrafshet, malësitë, honet, ngjyrat, hijet, tingujt e jehonat e fjalëve tue u
zhytë “nën hijen e sendeve”.
Vepra e
Martin Camajt:
Në Prishtinë boton vëllimin e parë me poezi me
titull Nji fyell ndër male.
1954 Del vëllimi i dytë me poezi, Kanga e vërrinit.
Mâ vonë, autori distancohet nga dy vëllimet
fillestare dhe konvencionale.
1958 Në Romë botohet Djella, roman me intonim poetik dhe i përshkuem me vjersha.
1964 Në Romë dalin Legjendat.
1978 Në Munih dalin, si botim i autorit:
Lirika mes
dy moteve,
kryesisht vjersha të përpunueme nga faza e mâparshme
Rrathë, roman
Njeriu më
vete e me tjerë,
poezi.
Poashtu si botim i autorit dalin në Munih:
Shkundullima, novela dhe nji dramë
Poezi
1953-67,
vjersha të zgjedhuna
Dranja.
Madrigale.
Prozë poetike.
1985 Me titull Poesie në Palermo botohet përkthimi mjeshtëror i librit Njeriu më vete e me tjerë nga Francesco
Solano.
1987 Në Munih, Camaj boton librin Karpa, në të cilin eksperimenton me
elemente të romanit fantastik.
1990 New York. Në edicionin shqip-anglisht
(përkthyesi: Leonard Fox, Selected Poetry, botohen për herë të parë dy ciklet
poetike Nema dhe Buelli.
1991 New York-Munih: Palimpsest, poezitë e fundit të botueme nga Martin Camaj, prapë si
botim dygjuhësh shqip-anglisht me përkthimin e Leonard Fox.
1991 Në Munih del vëllimthi Gedichte botimi i parë në gjermanishte.
1993 Në Cozenza (Kozencë) të Italisë botohet
drama Kandili Argjandit, në të cilën
Martin Camaj punonte akoma në shtratin e vdekjes.
1994 Në Prishtinë del Djella, version i përpunuem nga Camaj i romanit të vjetit 1958.
1996 Në Tiranë botohen pesë vëllime me nji pjesë
të veprave të Martin Camajt. Edicioni asht parapa me përfshie nantë vëllime.
Botimin e përkrah Ministria e Kulturës. Kështu merr fund anatemizimi i disa
dekadave i Martinit.
Mbas
fitores së Partisë Socialiste në zgjedhjet parlamentare më 1997 thuhet se
Martin Camaj nuk botohet mâ.
1998 Në
Munih del përkthimi gjermanisht i Palimpsestit,
përkthyer nga Wilfried Fiedler.
1998 Në
Tiranë i jepet Martin Camajt post mortem nderimi mâ i nalt letrar i Republikës
së Shqipnisë, Pena e Artë. Çmimi Pena e Artë jepet nga Ministria e Kulturës dhe
Lidhja e Shkrimtarëve dhe Artistëve e Shqipërisë. Martin Camaj âsht laureati i
parë. Nji ditë para dhanies solemne të Çmimit njoftohet tërhjekja e tij, dmth.
se Çmimi nuk i jepet Martin Camajt.
1999 Në Klagenfurt del përkthimi gjermanisht i
vëllimit Njeriu më vete e me tjerë.