Rose Ausländer (Roze Auslender) u lind si Rosalie Beatrice Ruth Scherzer më 11 maj 1901 në Czernowitz (Çernovic) apo Cerni (Çernauc), kryeqytet i Bukovinës (Dheu i aheve), që i përkiste herë Austrisë, herë Rumanisë, herë Rusisë e tani Ukrainës. Ka qënë një trevë ku bashkëjetonin njerëz dhe libra, sikurse shprehet poeti Paul Çelan, lindur e rritur në Çernauc.
Çernauci përbënte një vetëshkrirje popujsh e
kulturash të shumta, ku bashkëjetonin rumunë, hebrej, austriakë, ukrainas,
polakë dhe hungarezë; gërshetoheshin qytetërime e fliteshin rumanishtja,
gjermanishtja, hebraishtja dhe ukrainishtja. Në popullsinë hebraike, që
përbënte më se një të tretën e afro 160000 banorëve të qytetit me pejsazh
idilik rrëzë Karpateve, ishte e gjallë tradita e lashtë orale e urtisë
hebraike, e gojëdhanave hasidike. Çernauci përftonte një botë idesh dhe
idealesh, siç do ta quante më 1977 poetja Roze Ausländer në “Kujtimet për një
qytet”, ku, ndër të tjera, shkruante: “Lexohej shumë. Jo vetëm gazeta, revista,
libra informativë dhe letërsi zbavitëse, por edhe letërsi cilësore, e klasit të
parë”. Diskutohej me zjarrmi, kompozohej, këndohej. Teatri i qytetit
frekuentohej rregullisht. Pjesa më e madhe e të rinjve shquhej për horizont të
gjerë dhe kërshëri të pangopur. Shqetësimi kryesor i shumicës së intelektualëve
nuk lidhej me planifikimin ambicioz të karrierës për të siguruar një nivel
jetese sa më të lartë, por me përpjekjet për të fituar sa më shumë dije e njohuri,
si në fushat e shkencës, filozofisë, politikës, ashtu edhe në përjetimin e
mistikës, artit, poezisë dhe muzikës. Një pjesë e të rinjve merreshin edhe me
politikë, por nuk ishte fjala për një angazhim të mirëfilltë. Ata bënin
sakrifica nga më të mëdhatë, binin në burg, keqtrajtoheshin e torturoheshin nga
policia, por nuk tregonin emrat e shokëve të idealit. Një pjesë tjetër e rinisë
tregonte interes për artet e bukura. Sa herë takoheshin me njëri-tjetrin,
shkëmbenin me patos mendime deri në agim për çeshtje filozofike, letrare e
artistike. Çernauci ishte qytet i skulptorëve, piktorëve, muzikantëve dhe
poetëve. Ishte edhe qytet i entuziastëve dhe idhtarëve, të cilët hallin e
kishin tek “interesi i mendimit dhe jo tek mendimi i interesit”. Banorët ishin
të dhënë pas ideve të dijetarëve Shopenhauer, Niçe, Spinoza, Kant, Marks,
Frojd, Karl Kraus, Konstantin Brunner e u gufonte zemra për poetët e
shkrimtarët Holderlin, Rilke, Stefan George, Trakl, Else Lasker-Shifkler, Tomas
Mann, hesse, Benn, Breht, sidhe për letërsitë klasike e moderne në gjuhët
frënge, ruse e angleze. Çernauci, sipas Roze Ausländer, ishte “një qytet i
perënduar, një botë që shkoi”, por që nxori një sërë shkrimtarësh të shquar, si
Alfred Margul-Shperber, - njëherazi përkthyes i pashoq i klasikut të poezisë
rumune, Mihai Emineskut e i poetëve të tjerë të mëdhenj rumunë, - Alfred
Kittner, Mozes Rosenkrojc, Immanuel Vajsglas, Elizen Shtainbarg, Paul Celan,
Itzig Manger etj. Në qytetin e gatuar me këtë klimë, njeriu i kulturuar, do të
vinte në dukje Roze Ausländer, ishte “pothuajse i detyruar” të merrej me
probleme të filozofisë, politikës, letërsisë dhe artit. E tillë ishte edhe
Rozali Shercer, që studionte filozofi e letërsi në universitetin e qytetit të
lindjes dhe merrte pjesë në rrethe të ndryshme letrare e filozofike, duke qënë
e shtënë veçanërisht pas mendimit filozofik të dijetarit hebre Spinoza, të
filozofit bashkëkohës Konstantin Brunner dhe veprës së mendimtarit tjetër
hebre, Zigmund Frojd. Idetë e filozofit K. Brunner do të linin më pas gjurmë të
thella në krijimtarinë poetike të Rose Ausländer.
Aty nga viti 1920 vdes tregtari Zigmund Shercer,
i ati i Rozalisë. Një vit më pas, e detyruar nga skamja, Rozali Shercer emigron
në SHBA, bashkë me mikun e saj, Ignac Ausländer, me të cilin martohet më 1923.
Krahas detyrës në një bankë të Nju Jorkut, Roze Ausländer punon edhe si
redaktore në periodikun letrar gjermanofon, ku nisin të shohin dritën e botimit
edhe disa poezi të saj. Roze Ausländer mban letërkëmbim me filozofin K. Brunner
dhe bën pjesë ndër themelvënësit e një rrethi që merrej me mendimin filozofik
të tij. Pas tre vjetësh martese, Roze Ausländer bindet për dështimin e kësaj
lidhjeje. Më 1927 poeten e re e shohim të udhëtojë në Evropë për t’u takuar me
K. Brunnerin në Berlin dhe, pasi qëndron edhe një vit në Çernauc për t’u
kujdesur për t’ëmën e sëmurë, kthehet sërish në Nju Jork. Më 1930 ndahet
ligjërisht prej Ignac Ausländerit. Tani poetja vazhdon të botojë vjersha në
shtypin gjermanofon të Amerikës dhe përfundon ciklin poetik “Nju Jork”. Pas një
viti, Roze Ausländer shkon në vendlindje, ku i kushtohet mësimdhënies së
anglishtes e punon si gazetare në “Çernovicer Morgenblatt”. Njëkohësisht nis të
botojë vjersha në revista letrare në Çernauc, Brashov, apo Kronshtadt i
Transilvanisë e në Pragë. Në periudhën 1934 -1939 jeton në Bukuresht e
angazhohet si nëpunëse pranë ndërmarrjes “Vacuum Oil Company”. Përsëri
përfshihet në një rreth filozofik që merrej me veprën e K. Brunnerit dhe mban
letërkëmbim të dendur me shkrimtarin Margul-Shperber.
Më 1939 miqtë mundësuan ikjen e Rozes në SHBA
duke i shpëtuar rrezikut nazist. Me të mbërritur në Nju Jork, e ëma prapë u
sëmur rëndë. E bija braktis vendstrehimin e sigurtë për t’u kthyer në Çernauc.
Disa muaj më parë në atë qytet kishte parë dritën e botimit libri i parë i Roze
Ausländerit “Der Regenbogen” (Ylberi), të cilin kritika letrare e Bukovinës,
shtypi rumun dhe ai zviceran, e pritën me entuziazëm, ndërkohë që Gjermania
naziste nuk mori dijeni për veprën e autores me prejardhje hebraike. Gjermania
dhe Rumania u bënë aleate. Zuri fill terrori nazist kundër hebrejve të
Rumanisë. (Pas Luftës së Parë Botërore, Bulovina, deri atëhere nën Austrinë, iu
bashkangjit Rumanisë). Me pushtimin e qytetit Çernauc nga ushtria naziste
gjermane, në verë të vitit 1941, filloi përndjekja e egër e afro 60000 hebrejve
të atyshëm. Një lagje e vogël u shndrrua në geto dhe u futën 45000 veta. Aty
rrinte e ngujuar edhe familja e Rozes. Gjatë 18 muajve që pasuan, në kampet e
shfarosjes së Transnistrias u internuan afro 55000 hebrej. Dimri i ashpër i
fillimvitit 1942 e ndërpreu deportimin duke bërë të shpëtojnë Roze Ausländer
bashkë me nënën dhe vëllanë. Më 1962 Roze do të shkruante: “Në Çernovic kam
vuajtur shumë nga përndjekja që u bëhej hebrejve. Përveç kufizimeve të njohura
çnjerëzore, kryeja edhe punë të rënda të detyrueshme. Në geton e Çernovicit më
mbanin në kushte të llahtarshme dhe johigjenike. Puna e detyrueshme në hapje
kanalesh, në ngarkim-shkarkim etj, ishte tepër rraskapitëse dhe silleshin në
mënyrë mizore e barbare. Shpeshherë më keqtrajtonin përbindshëm e më kërcënonin
me vdekje. Jetoja në mjerim të papërfytyrueshëm dhe me frikën për fatin e
mëtejshëm të deportimit në Transnistria, me të cilin na hakërreheshin
vazhdimisht”.
Meqënëse pat qënë shtetase amerikane, poetja u
përpoq më 1942 të merrte leje emigrimi për në SHBA. Në ambasadën e Zvicrës, që
përfaqësonte SHBA-në i dhanë këtë përgjigje: “E vetmja mënyrë për të vërtetuar
shtetësinë tuaj amerikane nga autoritetet përkatëse është të parashtroni një
kërkesë për kthim në SHBA, çka duhet bërë vetëm në çastin kur një udhëtim i
tillë mund të jetë i mundshëm dhe, sipas të gjitha gjasave, kjo nuk ka për të
ndodhur para mbarimit të luftës. Me keqardhje që nuk mund t’ju kumtojmë lajm më
të mirë, ju tërheq vëmendjen se lutje të tjera nga ana juaj do të quhen të
tepërta… “
Roze Ausländer, e ëma dhe i vëllai, ishin ndër
5000 hebrejtë që po mbijetonin në ferrin nazifashist. Forcën shpirtërore të
qëndresës ia jepnin marrja me filozofi dhe me krijimtari letrare. Marsin e vitit
1943 nënë e bijë e kaluan të fshehura në bodrume ngaqë iu hoq e drejta për
punë, tregues ky që, zakonisht paralajmëronte deportimin e afërm në
Transnistria. Në fund të atij muaji në Çernauc hyri ushtria ruse, e cila
familjen Shercer-Ausländer e deklaroi gjermane, edhe pse deportimit për punë të
detyruar në minierat e Ukrainës Lindore i pat shpëtuar vetëm se të dyja, Roze
dhe e ëma, ishin të sëmura e të paafta për punë.
Qysh në vitet e përndjekjeve, Roze Ausländer u
njoh me poetin e ri Paul Ançel, që do të përdorte më pas pseudonimin letrar
Paul Çelan. Disa nga poetët që mbetën gjallë nga tmerret naziste, themeluan një
rreth letrar, ku, ndërmjet të tjerëve, vinin për të lexuar e debatuar krijimet
e tyre edhe Immanuel Vejglas, Paul Ançel e Roze Ausländer.
Më 1945 Çernauci dhe një pjesë e Bukovinës u
bënë pjesë e ish Bashkimit Sovjetik. Më 1946, Roze, tok me t’ëmën e të vëllanë,
emigruan në Eumani. Me të mbërritur në Bukuresht, miqtë e saj amerikanë i
krijuan mundësinë të shkonte në SHBA. Me shpresë se do ta tërhiqte shpejt edhe
nënën, Roze niset për në Amerikë. Atje, për shkak të shëndetit të dobët, nuk
mundi të gjente një vend pune të përhershëm. Pasi i vdes më 1947 nëna, Roze
pëson një tronditje psikike të rëndë që zgjati gjysmë viti. Dalëngadalë e merr veten
dhe përfshihet në jetën kulturore të bashkësisë gjermanishtfolëse të Nju
Jorkut. Që nga viti 1947 i përvishet sërish krijimtarisë poezike,këtë herë në
gjuhën angleze. Më 1948 rifiton shtetësinë amerikane, punësohet si përkthyese
në një ndërmarrje transporti ndërkombëtar, ku, për shkak të shëndetit të lig,
punon me ndërprerje të gjata deri më 1961. Në vitet 1949-1956 shkruan poezi
vetëm në anglisht. Ndërkaq nis të heqë dorë nga trajta konvencionale e poezisë.
Në Nju Jork, pa shtëpi, përherë e varfër, Roze Ausländer jeton me qira nga një
dhomë në tjetrën. Më 1957 një shoqe i jep falas një biletë për të shkuar në
Evropë. Në Paris, rrugës për në Vjenë, takohet me poetin Paul Çelan, i cili e
njeh me poezinë moderne gjermane dhe ndikon kësisoj që Roze të priret më fort
drejt një stili të ri sa më pranë modernes. Roze viziton disa vende të Evropës,
anashkalon Gjermaninë dhe ngazëllehet nga Italia. Pas gjashtë muajsh kthehet në
Nju Jork, ku merr pjesë gjallërisht në jetën kulturore dhe letrare. Ndërkohë
rigjen gjuhën amtare dhe shkruan vetëm në gjermanisht. Më 1963 vjen
përfundimisht në Evropë, në Vjenë, ku has në një antisemitizëm të hapur. Më
1965 shpërngulet në qytetin e poetit Hajnrih Hajne, në Dyseldorf të Gjermanisë.
Përsëri e shohim pa shtëpi e të banojë nëpër hotele të lirë apo ndër miq. Më
1966 shteti gjerman i lidhi një pension modest si viktimë e regjimit nazist,
duke i plotësuar kështu poetes 65-vjeçare ëndrrën për të udhëtuar në Francë,
Itali e Zvicër. Në qytete të ndryshme të Gjermanisë e ftojnë në veprimtari
letrare dhe i japin disa çmime. Më 1968 i bën një vizitë të vëllait në Amerikë
dhe kthehet pas një viti në Evropë.
Më 1972 thyen keqas këmbën dhe, meqë kish nevojë
për kujdesje të vazhdueshme, pranohet në azilin e pleqve të bashkësisë hebraike
të Dyseldorfit. Qysh nga viti 1978 nuk del më nga dhoma e vet, ndërsa më 1981
dhe 1982 nuk ishte më në gjendje të shkruante. Tani vjershat i diktonte… Më
vonë e mori veten e rifilloi të hidhte vargje në letër. Përherë e më shumë po
vetëizolohej me dëshirë, me poezinë oreçast pranë. Çmimet e larta, si ai i
Akademisë së Arteve të Bukura të Bavarisë, nuk e tundonin; ajo donte të çapitej
paprerë në udhën e krijimtarisë në qetësi… Më 1986 e përmblodhi krejt veprën e
vet letrare, la porosi për ato që mund t’i botoheshin në të ardhmen e shtoi:
“Mjaft”. Sakaq me qetësi të madhe po priste vdekjen. Ndrroi jetë më 3 janar
1988.
Vargjet e lamtumirës janë: Dorëzohu / ëndrra
/ e jeton / jetën time / deri në fund.