“Përse këto qënie që na ngjajnë, kafshët,
nuk
ofrojnë spektaklin e një lufte të ngjashme për kulturën?” (S. Freud)
Sipas Jean François Mattéi-t, opozita mes
qytetërimit dhe barbarisë që përshkon historinë e Evropës është shpikur nga
romakët. Pasi huazoi termin “barbar” nga grekët, Roma ishte e para që ngriti
një barierë të pakalueshme ndërmjet Romanitas dhe Barbaria-s, duke i vendosur
këto dy botë në të dy krahët e kufijve të Perandorisë.
Ekzistojnë dy kahe të barbarisë – barbaria e
shkatërrimit, që karakterizohet nga feritas, ferocitas, dhunë dhe belli furor,
shpërthimi i luftës, dhe barbaria vanitas, domethënë e zbrazëtisë (vanus =
zbrazëti), e cila përkujton luksin oriental të senzualitetit, të dobësisë dhe
të korrupsionit. Vanitas-i barbar është bota e zbrazur nga pamjet, nga
iluzionet dhe nga thellësia. Është barbaria e dobësisë, në kontrast me
barbarinë e forcës. Është ajo që sot mund ta quajmë barbaria e ëmbël.
Qytetërimi romak filloi ta fitonte vetëdijen
ndaj vlerave të veta për shkak të trysnive të jashtme dhe për shkak të
reflektimit ndaj asaj çka përfaqësonte humaniteti, në gjysmën e rrugës mes
egërsisë dhe dobësisë, në një opozitë strukturore ndaj dy trajtave të
barbarisë.
I rrethuar dhe i kërcënuar nga një brez popujsh
barbarë, qytetërimi orbis romanus është menduar si një instauratio i
njerëzimit. Kjo nuk don të thotë të instaurosh njëherë e përgjithmonë, por të
festosh në vijimësi actin fillestar e në këtë rast: fanitjen e njeriut të
shkatërruar nga egërsia e instinkteve. Kurse thelbi i njerëzimit është arsyeja
universale e harmonizuar njëheresh ndaj botës dhe hyjnores.
Roma instauroi kësisoj humanizmin.
Vetëm nëpërmjet një disipline morale inferiore,
të mbështetur nga rregulla juridike përkatës do ta ushtrojë Roma dhuntinë e vet
universale - Urbis et Orbis, - shkruan Ovidi - dhe do të ndërtojë patria
communis të të gjithë njerëzve, duke rithemeluar, pavarësisht nga dallojat mes
kombeve dhe prishjes së qytetërimit, bashkimin e njerëzve. Të qytetërosh ka
kuptimin të bashkosh njerëz një gjirin e universales, teksa të bashkosh ka
kuptimin të krijosh njerëz brenda humanizmit të atyre vetë.
Sot, kur hedhim sytë mbi fytyrën e botës,
vërejmë pjesë skandalizuese të të dyja barbarive: të asaj të ëmbël dhe të asaj
të egër.
Barbaria e
egër
Më 17 korrik 1999 profesori Peter Sloterdijk i
Universitetit të Karlsruhes, mbajti një kumtesë me titull “Rregulla për parkun
njerëzor. Përgjigje letrës së Heidegger-it për Humanizmin”, që u lexua gjatë
simpozionit “Filozofia në fund të shekullit (“Eksodi dhe Qënia)” në Kështjellën
Elmau në Bavari.
Sloterdijk paraqit katër ide kryesore: e para
është që roli i humanistëve ka qënë ‘të shtëpizonë’ qëniet njerëzore përmes
leximit, duke i detyruar të mposhtin e sundojnë instinktet ‘kafshërore’.
Kësisoj dolën disa të zgjedhur, të cilët mbajtën letërkëmbim mes veti, dhe
letrat e tyre nuk ishin gjë tjetër veç librave. Ky proces kulmoi mes viteve
1789-1945, periudhë që përkoi më zhvillimin e kombeve; gjatë kësak kohe
filozofët përmbushnin detyrën e prijësave.
Teza e dytë është se epoka e humanizmit kombëtar
dhe borgjez është mbyllur, sepse një shoqëri letrare nuk mund të shërbejë më si
model për komplekset tona të shoqërisë ekonomike, politike dhe teknologjike.
Nga ana tjetër, mosarritja e qëllimit të kahershëm do të përbënte një permisë
të ‘kafshërisë’ së sjelljeve njerëzore në shoqëritë tona.
Teza e tretë është një zbërthim i letrës së
Heidegger-it mbi Humanizmin. Sipas Sloterdijk-ut, merita e madhe e Heidegger-it
qënka se ish përpjekur të kërkonte thelbin njerëzor përtej humanizmit dhe se
kish kryer studimin vendimtar në lidhje me çfarë dhe kush i ‘shtëpizon’ qëniet
njerëzore tani, pasi humanizmi ka dështuar. Mendimet e Sloterdijk-ut nuk
kalojnë përtej ca ‘lojërash pastorale ontologjike’.
Më në fund, në tezën e katërt të tij,
Sloterdijk-u propozon të ndiqet fryma heideggeriane e asaj qënieje që angazhon,
përzgjedh dhe kontrollon njeriun. Duke bërë një përmbledhje, Sloterdijk-u
propozon që të sigurohen me të tjera mjete ato që humanizmi nuk ka qënë në
gjendje t’i kryejë: të kontrollohet ana kafshërore e njeriut, ajo që ka dalë
binarësh në ditët tona. Mjetet ofrohen nga bioteknologjia, dhe për këtë
Sloterdijk-u sugjeron formulimin e një kodi antropoteknik dhe krijimin e një
‘antropoteknologjie’ nëpërmjet së cilës të mund të zëvendësohet fatalizmi i
lindjes me një lindje opcionale dhe me një përzgjedhje para lindjes.
Sipas Sloterdijk-ut, që nga Platoni e deri në
ditet tona fjalimet edukuese në lidhje me bashkësinë njerëzore i qënkan
drejtuar një parku zoologjik e tematik njëheresh.
Njëri nga synimet e polemikës së mësipërme ka të
bëjë, natyrshëm, me autoritetin intelektual që do të ketë të drejtën të ndikojë
shpirtrat në Gjermaninë e nesërme. Peter Sloterdijk rreket të shfronojë Jürgen
Habermas-in, trashëguesin e Shkollës së Frankfurtit. Në dallim nga Habermas-i,
që mbron vlerat e arsyeti-mit klasik të trashëguara nga Kant-i, Sloterdijk-u
vendoset në nivelin e një ‘fundamentalizmi transcedental’ që duket se e tret,
së fundi, nocionin e përgjegjësisë njerëzore. Sikurse Heidegger-i, ai mendon se
fjala e parë dhe e fundit është ME QËNË, çka bën që në të menduarit e tij të
mos mbetet vend për vlerën e pafundme dhe për dinjitetin e njeriut.
Përkundër shpirtit rus që, sipas Keyserling-ut,
bën një kërcim nga kafsha tek Zoti, Peter Sloterdijk-u dëshiron të bëjë një
kërcim nga Zoti tek kafsha.
Barbaria e
ëmbël
Në Amerikë profecitë e Orwell-it ngrenë pak
peshë, kurse ato të Huxley-t po plotësohen. Duke përuruar Botën e Televizionit,
Amerika i dha botës imazhin më të saktë të së ardhmes huxleyane. Një botë
orwelliane mund të njihet shumë lehtë dhe asaj, po ashtu, mund t’i kundërvihesh
lehtë, në dallim nga një botë huxleyane. E gjithë përgatitja jonë na ka dhënë
mundësinë të rezistojmë në një burg ku portat mbyllen rreth nesh. Nuk mund të
mbetemi të ftohtë, për shembull, ndaj zërit të një Saharovi, Timmermani apo
Walesa. Luftojmë kundër një orteku problemesh të tilla, të prirë nga shpirtrat
e një Milton-i, Bacon-i, Voltaire-i, Goethe e Jefferson-i. Po nëse nuk dëgjohet
asnjë tingull ankthi? Kush është i përgatitur të luftojë kundër një orteku
zbavitjesh? Kujt mund t’i qahemi, dhe kur, dhe me ç’ton zëri, kur ligjërimi i
rëndë shpërbëhet në thashetheme? Cili është antidoti ndaj një kulture të
shkretuar nga të qeshurat? Ndruhem se filozofët tanë nuk na kanë hapur asnjë
rrugë në këtë drejtim.
Ajo që po ndodh në Amerikë nuk është, në fakt,
projektimi i një ideologjie të artikuluar. Asnjë Mein Kampf apo Communist
Manifest nuk ia ka lajmuar mbërritjen. Sidoqoftë, kemi të bëjmë me një
ideologji, sepse kjo që po ndodh imponon një mënyrë të jetuari, një rrjet
marrëdhëniesh mes njerëzish e idesh, mbi të cilët nuk ka ekzistuar kurrfarë
konsensusi, kurrfarë objeksioni e kundërvënie. Vetëdija publike ende nuk e ka
përtypur idenë se teknologjia është ideologji.
Kjo është një ideologji pa fjalë, më e fuqishmja
në mungesë të këtyre të fundit.
Ajo çka i mundoi njerëzit në Brave New World nuk
ishte fakti që qeshnin në vend të mendonin, por fakti që nuk dinin pse qeshnin
dhe pse ishin ndalur së menduari.
Në Shtetet e Bashkuara gjithë çka është kulturë
i është nënshtruar ose prodhimeve të tregut, ose veprimtarive mirëbërëse që
kryhen nën zemërgjerësinë e firmave apo të personave të caktuar. Kultura nuk
është për amerikanët një veprimtari me interes publik apo një subjekt për të
cilin qeveria duhet të ketë ide apo një plan veprimi. Kultura nuk hyn në
universin mendor të udhëheqësve politikë të pjesës tjetër të Atlantikut, të
cilët shohin tek ajo një industri zbavitjeje.
Cila është
atëhere misioni i vërtetë, sot, i latinitetit?
Vallë popujt latinë, si trashëgimtarë të
romanitasit, mund të sjellin ndonjë ndihmesë vendimtare në botën e sotme?
Vendet që e futin veten në kulturën latine kanë
për detyrë të rindezin flakën e latinitetit që, mes barbarisë së egër dhe asaj
të ëmbël diti të krijonte një kulturë të masës dhe barazpeshës. Një kulturë të
humanizmit. Kjo lëvizje që e ka prejardhjen në kulturën latine duhet t’u prijë
forcave të Evropës, të frankofonisë, të kulturës mesdhetare dhe të Bashkësisë
Latine.
Krijimi i Bashkimit Evropian mund të ishte një
rast i mirë që Latiniteti të rizbulonte pasurinë e traditës së vet kulturore:
romanitasin.
Deri tani kultura ka qënë e munguara e madhe në
procesin e integrimit evropian.
Për rrjedhojë, sipas Jacques Rigaud, kemi
krijuar një Evropë të mallrave. Ajo synon tani të shndërrohet, jo pa pasoja të
mbrapshta, në një Evropë politike. Do t’ia dalë mbanë, me kalimin e kohës. Kjo
Evropë, kështu siç është tani, me rregullat e hartuara në një epokë në të cilën
nuk ishte veçse një komb tregtar, përballon vështirësi të mëdha përsa i përket
bashkëveprimit me kulturën, e cila nuk bën pjesë në kategoritë e saj
origjinale. (…)
Por nëse Evropa ende do të gjejë forca për të
kryer një projekt kulturor dhe moral në nivel planetar, për t’i bërë ballë zbrazëtisë
shpirtërore të qytetërimit të tregut-mbret, shpirti evropian do ta rigjejë
udhën për të cilën ngulmuan Sokrati, Platoni, Shekspiri, Mikelanxhelo, Kamoesi,
Servantesi, Dostojevski, Bahu e shumë të tjerë.
Sipas Julien Brenda-s, Evropa nuk do të jetë fryti
i një shndërrimi të thjeshtë ekonomik (shih Politik); ajo nuk do të gjallojë
vërtet përveçse nëse do të krijojë një sistem të caktuar vlerash morale dhe
estetike; e nëse do të ketë një mënyrë të caktuar të menduari e të ndjeri.
Gjithsesi, projektet politike dhe ekonomike nuk
njësojnë as arritjet teknologjike e as mundësitë për të zgjeruar horizontet e
qytetërimit. Projekti i integrimit ekonomik botëror shprehet me një trajtë të
pjesshme dhe të copëzuar, dhe duket mjaft modest pikërisht në kontinentin evropian,
po të kemi parasysh shembullin territorial dhe shkëlqimin kulturor të
Perandorisë Romake në krahasim me bashkësinë e sotme evropiane. Në këtë moment,
obsesioni i ekonomikes, ekzistenca dhe vijimësia e kritereve strategjike, çojnë
në idenë e përjashtimit të një pjese shumë të madhe popullsie nga universi
evropian, - një pjesë që do të kish qënë, natyrshëm, e integruar në mënyrë
autentike në idenë e shtetësisë evropiane, - si pasojë e kritereve të
integrimit kulturor të përcaktuara nga vetë perandori Caracalla në vititn 212.
Edikti i Caracalla-s u aplikua në mënyrë globale me qëllimin që të bashkonte
Perandorinë dhe të rriste burimet monetare: shtetësia romake iu dha asokohe të
gjitha provincave. Kësisoj bashkësia evropiane ka një vonesë prej 1789 vjetësh
në çeshtjen e projektit të shtetësisë evropiane.
Duhet vënë në vijë një projekt evropian, mbase
në bashkëpunim me kontinente e kultura të tjera, projekt që do të plotësonte
globalizimin, të cilit i mungon një përmasë, dhe pikërisht ajo etike dhe kulturore.
Në dallim nga Plani Marshall, i kufizuar në sferën e materiales, projekti i
“Planit të ri Marshall” synon shpirtin, kulturën, filozofinë e mbi të gjitha
etikën. Është një provokim intelektual dhe etik. Ngaqë njëri prej problemeve
madhore me të cilin ndeshen sot Shtetet e Bashkuara është mungesa e
kundërshtarëve të përmasës së tyre, Evropa mund të fitojë të drejtën e
hegjemonisë në fushën e kulturës. Evropa mund të niste idenë e një projekti
kulturor, e një “New Deal Etic” të vërtetë, duke iu drejtuar të gjitha
kulturave, të gjithë kontinenteve dhe të gjithë qytetërimeve të planetit.
Kështu do të plotësoheshin kushtet e nevojshme për një dialog të frytshëm, në
të cilin kultura do të përfaqësonte kundërpeshën ndaj fuqive të tjera. Ky
projekt etik do të ishte tërësisht i aftë t’u jepte përgjigje anktheve të një
njerëzimi të shqyer nga mëdyshjet, të ndarë mes një të mire tepër të brishtë e
një të keqeje joshëse, dhe kjo përgjigje do të ishte dukshëm i frymëzuar nga
tradita më e mirë e kulturës perëndimore.
Për të mposhtur shfaqjet e barbarisë së egër dhe
asaj të ëmbël do të kishte vlerë edhe evokimi i romanitas-it që kaq herë ka
frymëzuar lëvizjet rilindëse.
Julien Brenda thoshte: “Sjell ndërmend kultin që
udhëhiqte, nga Mesjeta e këtej, njerëzit e Kishës, historianët, juristët,
dijetarët, në fakt të gjithë klerikët, kulti ndaj Perandorisë Romake. Në një
natë Krishtlindjesh të shekullit IX, një grup njerëzish të tillë, me sytë
drejtuar në atë trajtë, të bindur se po e risjellin në jetë, vendosën kurorën
mbretërore mbi ballin e korolingianit. Në përputhje me këtë vizion, klerikët e
epokave pasardhëse përshëndetën Othonët, Henrikët, Frederikët. Donin të shihnin
tek ata pasardhësit e Konstantinit dhe të Trajanit, duke mos pranuar ta besonin
vdekjen e Perandorisë që u fanitej si një trajtë e nevojshme për të ekzistuar
në botë, duke u ngritur mbi kapriçiot e historisë”.