Revista Hæmus: Ndihet menjëherë, veçanërisht në Lindje, një përmbysje e baraspeshës mes asaj që duhet të shprehin artistët e vërtetë dhe shtëllungave të “të paftuarve” që s’rreshtin së dhëni mendime, që thurrin e shthurrin hierarki e mbushin gazetat. Mendoni se kjo ndodh vetëm që këto të shiten sa më shumë?
Ridvan Dibra: Druaj se ajo që thoni me të drejtë, domethënë
“përmbysja e baraspeshës mes artistëve të vërtetë dhe të paftuarve”, nuk është
dukuri vetëm e Lindjes, por edhe e Perëndimit. Më shumë se kurrë LIBRI po
trajtohet si mall tregu. Më shumë se kurrë botuesit (edhe ata seriozë) po
ngjasojnë me tregtarë të rëndomtë. Pak kohë më parë, mediat italiane (edhe ato
serioze) shpallën si “zbulim” e “sensacion” romanin e parë (libër mesatar e me
theks pornografik) të një adoleshenteje (Melisa P.). Thuajse e njëjta gjë
ndodhi edhe në Shqipëri me romanin e parë të një gazetareje…
Nëse i referohem
Kafkës dhe tregimit të tij profetik (Një agjërues), kisha për të thënë
se kjo është “koha e panterave”, miku im! “Të paftuarit” janë shtuar si mizat
dhe ndotin gjithandej: në faqe gazetash e në ekrane, nëpër katedra universitare
e nëpër juri konkursesh, nëpër shtojca letrare e nëpër hierarki njëmujore etj.
etj. Një mizëri kësisoj mizash ia del ta bezdisë e ta lodhë edhe një të tillë
kafshë fisnike e aristokrate, siç është Luani. Sidomos kur është vetëm e i
pambrojtur. Zgjidhja? Të struket diku savanave.
Mëkat, miku im!
R.H.: Si shihet nga Shkodra letërsia e sotme shqipe? A ka mjedise, kafene,
klube, ku mblidhet e përkryhet shpirti letrar? A gjeni pikëtakime mes letërsisë
shqipe dhe letërsive të popujve të tjerë ballkanas, disa syresh krejt të
ndryshëm në shpirtërim nga populli shqiptar?
R.D.: Nuk e di cilën Shkodër keni parasysh? Nëse bëni fjalë për Shkodrën e
viteve ’30, domethënë për Shkodrën e Koliqit e të Fishtës, të Mjedës e të
Migjenit, ajo Shkodër (me sa dhimbje e bëj këtë pohim!) ka vdekur. Mjaftuan 50
vjet çmenduri komuniste për ta përçudnuar shpirtin dhe karakterin e këtij
qyteti - dikur emblemë e kulturës dhe e tharmit shqiptar. Jo, miku im, sot nuk
ka në Shkodër “mjedise, kafene, klube, ku mblidhet e përkryhet shpirti letrar”.
Porse ka mjedise, mejhane e klube ku gëlojnë mizerja e mjerimi, banaliteti e
vulgariteti. Edhe ata pak krijues shkodranë që u shfaqën premtues në fillim të
viteve ’90, e kanë braktisur tashmë qytetin e tyre. Edhe unë që vazhdoj të rroj
fizikisht këtu (një Zot e di se pse!), i kam këputur thuajse plotësisht lidhjet
shpirtërore me Shkodrën time. Gati-gati si ju: një emigrant i pashpallur. (E kuptoni, besoj, sa e dhimbshme është kur
vendlindja të bëhet njerkë).
Kurse pjesa e dytë e
pyetjes suaj meriton, ndoshta, një studim të plotë e në rrafshe krahasuese. Me
aq sa i njoh letërsitë e popujve të Ballkanit (për fat të keq, pak), kisha për
të thënë se mes këtyre letërsive dhe letërsisë shqipe ka jo vetëm pikëtakime, por edhe dallime të
rëndësishme. Pikëtakimet lidhen pikërisht me atë strukturë të përbashkët (shpirt, religjion, fat historik e politik,
vendndodhje gjeografike etj.) që kanë këta popuj, strukturë mbi të cilën është
mbështetur edhe vepra letrare e shumë shkrimtarëve të rëndësishëm kombëtarë.
Kurse dallimet… Kanë të bëjnë me përjashtimet,
me gjenitë. Kështu mendoj unë. Po ju sjell vetëm dy shëmbuj:
Në kohën kur formalisti
Poradeci brohoritej nga opinioni letrar shqiptar, mbyllte sytë (1933) njëri
prej princërve më dinjitozë të poezisë moderne evropiane, greku Kavafis, poezia
e të cilit ndryshon në shumëçka nga ajo e Lasgushit tonë.
Në vitet e Pasluftës së
Dytë Botërore, kur në skenat shqiptare luhej gjithçka përveçse teatër, një
ballkanas, rumuni Jonesko, mrekullonte Parisin…
Duam apo s’duam, duhet
pranuar se letërsia shqipe do të bëhej “fakt evropian” vetëm përmes I.
Kadaresë. Ndërsa letërsitë e vendeve të tjera ballkanike e kishin arritur prej
kohësh një status të tillë. Qoftë
edhe përmes përjashtimeve.
U kuptuam, besoj?
R.H.: Padyshim ka dy letërsi: njëra e mediatizuar dhe me vlera gjithnjë e më të
diskutueshme dhe tjetra më e vlefshme se e para, më e pavarur, por me
mediatizim të dobët, për të mos thënë e dënuar me heshtje. A mendoni se
letërsia e mediatizuar shqipe fsheh në themele edhe ca gurë të rëndë ateizmi
dhe materializmi që shtiren si përkushtim ndaj mendësisë së lirë, moderne,
laike? Nëse po, a ju duket se pikërisht kjo shtirje bën të mundur praninë e kaq
idhujtarie dhe snobizmi në letrat tona?
R.D.: Jam dakord me përgjigjen që fsheh brenda pyetja juaj. Porse nuk e marr aq
seriozisht “letërsinë e mediatizuar shqipe”. Kanë një fjalë të urtë
ballkanasit: “Malli i keq ka nevojë për reklamë”. Unë i besoj letërsisë së dënuar (përkohësisht!) me heshtje. Ashtu siç vazhdoj të besoj
se një letërsi serioze nuk mund të ketë në themelet e saj gurë ateizmi dhe materializmi. Letërsia e Madhe ka pasur e ka një
thelb metafizik, thellësisht deist. Përderisa një thelb të tillë ka
edhe objekti i saj, pra NJERIU. I besoj, po ashtu, gjyqit të kohës: gjithë ato
shfaqje idhujtarie e snobizmi ndër letrat tona e që ju i theksoni me të drejtë,
do të dënohen me harresë. Veçse duhet durim. Edhe pse nuk është aspak e lehtë.
Sidomos sot. Sidomos në realitetet shqiptare.
R.H.: Jeni një ndër zërat e shquar edhe në poezinë që shkruhet shqip. Si e
shihni të ardhmen e kësaj poezie dhe a mund të ravijëzoni, - tani edhe nga
këndvështrimi i pedagogut, - disa prej drejtimeve të saj?
R.D.: Më lejoni të mos jem dakord me konstatimin tuaj: nuk guxoj ta përfshij
veten “ndër zërat e shquar në poezinë që shkruhet shqip”. Them se vokacioni im
është proza. Edhe pse e ndjek dhe e lexoj poezinë me vëmendje e përkushtim. Në
opinionin letrar e kritik shqiptar është mbizotërues mendimi sipas të cilit
poezia e re është në krye të zhvillimeve të sotme letrare, ndërsa proza në
bisht. Kurse unë mendoj të kundërtën. Në më të shumtën e rasteve, poetët e
sotëm shqiptarë ndjekin dhe imitojnë provincialisht modele e klishé të tejkaluara
të poezisë e të poetëve botërorë, duke sjellë pakgjë origjinale, shqiptare e
universale. Ndaj dhe të ardhmen e poezisë së re shqipe nuk e shoh me shumë
optimizëm. Kurse “ravijëzimi i disa prej drejtimeve të saj”, në një situatë të tillë
kaotike e majmunërie, më duket absurd.
Mos u tregova i padrejtë
e pak i ashpër? Ndjesë!
R.H.: Kritika e ashtuquajtur (shpesh: e vetëquajtur) zyrtare njihet si e anshme
dhe jo fort e çliruar nga parimet e realizmit socialist. Mes kritikëve të sotëm
shqiptarë dhe studiuesve që dinë shqip, por nuk janë lindur në shpirtërimin
shqiptar, a ju duket me vend t’u besohet për gjithçka këtyre të fundit, sidomos
kur vjen fjala për mediatizimin e vlerave tona letrare në botë? Vërtet nuk kemi
kritikë, apo s’duam të kemi? Sa na ndihmon e sa na e trash turbullirën e
deritashme pranimi i verbër i hierarkive të vendosura ex catedra
e, jo rrallë: ex lingva?
R.D.: Gjithmonë kam besuar se nuk mund të ketë kritikë të denjë e serioze, pa
patur edhe një letërsi të tillë. Sepse kërmës vetëm hiena i afrohet… Në këtë
kuptim, kritikën e plakur zyrtare (të indoktrinuar deri në palcë) nuk e marr
fort seriozisht: ajo do të vdesë një ditë, qoftë edhe fizikisht. Porse më
shqetëson fakti që nuk po duket askund në horizont “kritika e re”, e kulturuar
dhe e principtë, e çliruar nga tarafet dhe interesat e ngushta klanore. Ajo
kritikë që mban pranë zemrës vetëm “Ungjillin e Estetikës” dhe i falet vetëm
“Shën Tekstit”. Ndaj dhe krijohen e pranohen “verbërisht” lloj-lloj hierarkish
të vendosura ex catedra, që ngrihen e rrëzohen edhe më shpesh se muret e
Rozafatit dikur. Në një situatë të tillë, mendoj se vetë ne, shkrimtarët, duhet
të jemi më aktivë e më të ndershëm me njëri - tjetrin. Historia e Letërsisë
Botërore njeh jo pak raste kur shkrimtarë të çmuar, të pavënë re prej kritikës,
janë promovuar e mbrojtur prej kolegëve të tyre. Kujtoni, për shembull,
avokatinë e mrekullueshme që Kuteli i bën poezisë së Poradecit.
Kurse “studiuesit që
dinë shqip, por nuk janë të lindur në shpirtërimin shqiptar”, kur fillojnë të
angazhohen në realitetet shqiptare (letrare & politike), nisin e fitojnë,
për fat të keq, veset tona më të mbrapshta…
R.H.: A është e vdekur një letërsi e përkthyer pak? Në këtë ‘pak’, për fat të
keq, ka shumë parime përzgjedhës, që vetëm bindës nuk janë. Midis së shkruarës
së secilit autor në dialekt e në të folmen e vet, - çka vonon sadopak
uniformizimin e, pse jo: globalizimin, - dhe së shkruarës në gjuhën e njësuar,
por që s’i kapërcen kufijtë e vetvetes, cila ju duket më e pafat?
R.D.: E vdekur (që në lindje!) është joletërsia, e përkthyer ose jo.
Gjithashtu, nuk jam dakord me raportin (kundërvënien) që ju krijoni midis së
shkruarës në dialekt dhe asaj në gjuhën e njësuar. Një problem i tillë, më
duket i tejkaluar tashmë, ose thjesht “sherr shqiposh”. Unë vetë shkruaj në
“gjuhën e njësuar”, por kjo s’më pengon të shfrytëzoj thesarin e mrekullueshëm
geg: leksik, sintaksë, idioma etj.
R.H.: Për botimet dhe shpërndarjen e librit shqip nuk para mbetet shumë për të
thënë. Si mund të zgjidhet ky përçmim i pavullnetshëm (të themi) ndaj autorëve
që janë të shtrënguar të bëjnë shpesh edhe punën mediatizuese të botuesve?
R.D.: ???. Ky fat na ra, miku im. (Thua se nuk
i mjafton shkrimtarit “mallkimi i shkrimit”). Duhet ta përballojmë me stoicizëm
e dinjitet. Edhe të shpresojmë e besojmë në do kohë më të mira.
R.H.: Cili nga librat ju ka sjellë më shumë andrralla? Mendoni se lexuesi juaj
është pakësuar në numur, apo është shtuar?
R.D.: “Prostituta e virgjër” - libri im i parë me tregime. Mendoj se lexuesi im
është pakësuar në numër, bile frikshëm. Nuk e di nëse duhet të trishtohem për
këtë fakt. Unë vazhdoj t’i besoj vëmendjes
së nesërme, domethënë lexuesit të
nesërm. Them se për të ia vlen të
shkruash.
R.H.: Si pajtohet shkrimtari me profesorin e universitetit?
R.D. : Nuk mendoj
se mund të pajtohen dy “tipa” kaq të ndryshëm. Në rastin tim, janë në konflikt thuajse të përhershëm.
Faleminderit!