Banoja në një shtëpi, bashkë me një aktor, në verë drejtor i një teatri provincial. Stina e migrimit të aktorëve kish marrë fund: ishte vjeshtë dhe këta zogj shtegtarë po ktheheshin në çerdhet e tyre. Kur pa që lexoja pa pushim, aktori më tha me një fare krenarie: “Të pëlqeka të merresh me letërsi… Kam edhe unë një djalë në trupë që lexon shumë; është tepër i ditur, di gjermanisht dhe ka talent të madh: shkruan vjersha dhe na ka bërë ca kuplete të mrekullueshëm. Ma merr mendja se do të të pëlqente ta njihje”. Dhe më tregoi se si e pat gjetur në një hotel në Xhurxhiu atë djalosh, që kujdesej për një oborr, flinte në një grazhd me kashtë dhe lexonte me zë të lartë Shilerin. Në njërën anë të rrogozëve të grazhdit, ndodhej një valixhe, - biblioteka e djaloshit, - plot me libra në gjermanisht. Djali ishte tejet i urtë, i zellshëm, pa asnjë ves. Ishte i huaj, vinte nga larg, sikurse thoshte, por nuk donte të tregonte saktësisht prej ç’vendi. Dukej se ishte i fisëm dhe kish sosur aty kushedi në ç’rrethana. Aktori i propozoi ta merrte sufler për shtatë napolona në muaj dhe djali pranoi me gëzim. E pat marrë me vete bibliotekën dhe tani ndodhet në Bukureshti.
Meqë në mbrëmje duhej të vinte tek drejtori i vet, do të kisha mundësi ta
shihja. Isha tepër kurreshtar ta njihja. Nuk di pse e përfytyroja djaloshin
endacak si ndonjë gjallesë të jashtëzakonshme, një hero me të ardhme të
ndritshme. Në mendjen time, tek e këqyrja të revoltuar ndaj praktikës së jetës
së rëndomtë, kujtoja se përçmimi që kishte ndaj disiplinës sociale isht dëshmi
që ai njeri do të kish dalë nga një shtypshkronjë luksoze, jo si ato që
nxjerrin ekzemplare stereotipe në mijëra duzina. Sidoqë në përgjithësi teoria
nga nisesha, që të shperhem kësisoj, - pra që një njeri i madh duhet të jetë në
gjithçka jo si të tjerët, - ishte e nxituar, madje krejt e pathemeltë, në të
vërtetë u vërtetua katërcipërisht.
Djaloshi ia behu.
Ishta yll i bukur! Një fytyrë klasike e qarkuar nga ca flokë të gjatë e të
zinj; ballëlartë e të pastër; me sy të mëdhenj – në ato dritare të shpirtit
shihej që diçka ndodhej përbrenda; me buzëqeshje të ëmbël e thellësisht
melankolike. Kishte pamjen e një shënjtori të ri të zbritur nga një ikonë e
hershme, një fëmijë me dhembje të paracaktuar, në fytyrën e të cilit shquhej
shkrimi i disa vuajtjeve të mëpasme.
”Quhem Mihail Eminesku”. Kështu u njoha me të. Sa filozofi shpalosi një
natë të tërë me atë shtatëmbëdhjetëvjeçar! Sa entusiazëm! Sa gëzim! I vendosur!
Përfytyrimi im nuk kish gabuar... Ishte një fëmijë i mrekullueshëm. Një natë
tjetër më njohu me letërsinë gjermane, e cila e ngazëllente.
- Meqënëse të pëlqeka kaq shumë poezia, duhet edhe të shkruash, - i thashë.
- Madje kam dëgjuar që zotrote edhe ke shkruar.
- Po, kam shkruar.
- Edhe mua më pëlqen poezia, megjithse nuk shkruaj dot. Të lutem më trego
ndonjë poezi tënden.
Eminesku nuk ma
prishi. Më lexoi një vjershë që ia pat kushtuar një aktoreje, me të cilën e
kish zënë keq qymyri. Nuk më kujtohet mirë. Di vetëm që bënte fjalë për
shkëlqimin dhe pasuritë e një mbreti asiras, i fatkeqësuar nga një pasion
zhgënjyes... diçka e tillë. Këtë poezi e botoi, më duket, në vitet 1868 apo
1869 në “Familja” të Budapestit.
Të nesërmen në mbrëmje u takuam sërish. Por ndërkohë vërejta se e brente
një pakënaqësi intime. Dua të them se aktoren nuk para e kishte prekur mllefi i
mbretit asiras.
Tashmë Eminesku ishte i
heshtur dhe i ngrysur, fliste fare pak dhe çdo kundërshtim e inatoste. Më kot e
luta të më tregonte ndonjë poezi tjetër ose taë ma rilexonte të parën. Shkoi të
flinte herët. Edhe të nesërmen në drekë e gjeta duke fjetur. E zgjova. Vura re
se zemërimi i ishte zhdukur, madje ishte më i gëzuar se ditën e pardjeshme. E
kaluam tërë ditën duke qeshur; më foli për Indinë e lashtë, për dakët, për
Stefanin e Madh dhe më këndoi “Dojnën”. I kish ikur mllefi i mbretit asiras dhe
po gëzohej në heshtje me pasuritë dhe shkëlqimin e mbretit.
Kështu e njoha atëhere, kështu mbeti deri në orët e mira të fundme: i
gëzuar dhe i trishtë, komunikues dhe i ngrysur, i butë dhe i ashpër, i kënaqur
me pak dhe i pakënaqur nga të gjitha; herë i kënaqur me mungesat e një asketi e
herë i pangopur nga kënaqësitë e jetë; herë duke iu larguar njerëzve dhe herë
duke i kërkuar ata; shpërfillës si ndonjë plak kokëfortë dhe lehtësisht i
nervozueshëm si ndonjë vajzë lozonjare. Përzierje e çuditshme! – lumturuese për
një artist, fatkeqe për një njeri!
Pranverën që pasoi shkoi në Moldavi me një trupë teatrore shëtitëse. E
prita Emineskun më kot në
vjeshtë, se trupa u kthye pa të. I ati, nga Botoshani, e rigjeti çamarrokun
ikës dhe, ca me të mirë e ca me të keq, e çoi në shtëpi dhe që atje e dërgoi në
Vjenë.
E pashë më vonë “Ideal të humbur natën e një bote që nuk është më...”.
Eminesku po e mbante
fjalën: vogëlushi ishte bërë burrë. Më pas e takova Emineskun pò këtu, me
njò vëlla të tij, oficer. Po shkonin të dy jashtë shtetit, ai njëri në Vjenë,
tjetri në Berlin. Ushtaraku ishte më i madh; gjithaq i bukur, i urtë dhe i
çuditshëm – një ngjashmëri e mahnitshme në të gjitha. Ai që shkoi në Berlin,
brenda disa muajsh i la pa mend ata të Akademisë Ushtarake me talentin e, kur
dha një provim, e shtyu mareshalin Moltke të interesohej nga afër për fatin e
ti, me synimin ta merrte pranë vetes. Për të kremtuar suksesin, vëllai i
Emineskut shkoi në
shtëpi dhe, pa nxjerrë qoftë edhe një fjalë të vetme nga goja, vrau veten. Pas
një kohe të gjatë, kur ia përmenda atë ngjarje të dhembshme, Eminesku m’u
përgjigj duke qeshur: “Më mirë! Ai ishte më i urtë se ne!”
Disa vite më vonë erdhi në Bukuresht i ati i Emineskut. Ishte në plak tepër i këndshëm, hokatar dhe
origjinal. Bëri një biznes të fitimprurës dhe bleu për të birin rroba, një orë
e i dha “për jetën” njëqind verdhushka, si pjesë të trashëgimisë nga pasuria
prindërore. E pyeta atëhere Emineskun nëse e
kishte të ëmën gjallë. Ajo pat ndrruar jetë, por, sipas mënyrës si m’u
përgjigj, kuptova se me vdekjen e saj lidheshin disa kujtime më të ashpra sesa
të një vdekjeje normale, jo vetëm të dhembshme, por edhe të papëlqyeshme. Mora
vesh pastaj se një motër e tij, e cila e donte fort, jetonte e tërhequr në një
manastir: e gjora vajzë ishte paralizuar qysh në fëmijëri. Dhe pati njerëz, jo
dosido, por me emër të mirë, të cilët besonin ose linin të kuptohej që
fatkeqësia e Emineskut e kishte burimin tek vesi. Ç’është e vërtetë, ishte i
çrregullt, por kurrsesi jo me vese. Në këtë botë, shumica e njerëzve të
zakonshëm besonin se kënaqësitë lëndore të jetës përbëjnë privilegjin e tyre
ekskluziv dhe se njerëzit me vlera të rralla nuk kanë të drejtë të kenë cene.
Kishte një temperament të papërshkrueshëm: kur e mbërthente ndonjë pasion,
ishte një torturë e vërtetë. Ma pat hapur zemrën jo një herë. Duke mos u sjellë
në mënyrë normale, çdo sukses e nxirrte nga fiqiri... Atëhere shpërthente
tmerrisht, me ndjesi të nderë, me tepri lakmie, që bënin të përshfaqej fort
qartë se si do të përfundonte ky njeri i epërm. Kur lodhej jashtë mase nga ai
tërmet, mbyllej në dhomën e tij, flinte dhe në krye të dy-tri ditëve shfaqej
sërish i qetë si “Ylli i mëngjezit”, i pavdekshëm dhe i ftohtë.
Sakaq fillonte me gjallërinë shkëndijueae të më predikonte budizmin dhe të
më këndonte Nirvanën, pikësynimin e epërm të Buda-Çakiamunit. Një ndërlikim të
tillë, një tepri të tillë pati edhe në orët e mira të fundit: kjo qe edhe shënja
e fundit të tij. Pas tërmetit, nuk u mbyll më në dhomë për të fjetur dhe të
bëjë siç bënte më parë Ylli i mëngjezit. U çapit përpara, vetëm përpara, derisa
ra nën goditjet e armikut që mbante qysh kur ndodhej në gji të s’ëmës. Fëmijë e
një race të fisme dhe të hershme, brenda tij zhvillohej lufta vendimtare midis
flakës të jetës më të lartë dhe farës së shkatërrimit përfundimtar të racës –
gjeniut dhe çmendjes. Ajo luftë ishte e tmerrshme. Përpjekja, udha drejt
Nirvanës, ishte sa e dhembshme, aq edhe e ndritshme. Në kokën e të sëmurit,
zgjuarësia më shkëlqimtare, shpirti më i mllefosur në trupin më të munduar. Dhe
nëse qamë kur e vendosën miqtë armiq, admiruesit dhe smirëzinjtë, nën blirin e
shënjtë, nuk lotuam për vdekjen e tij, vajtuam për mundimin që përjetoi kjo
qenie e tendosur për shkak të rrethanave, për shkak të njerëzve, për shkak të
atij vetë.
Eminesku vuajti
shumë, edhe nga uria. Po, ama nuk u përkul kurrë: ishte zotni burrë dhe jo nga
ata që gjen ngado ku shkel. Breza të tërë do të ngjiten me pompozitet në kodrën që
të çon në Sherban Voda, pasi ta kenë mbushur me mosgjënë e tyre një kohë dhe
një copë nga e cila të nxjerrësh një tjetër Eminesku ndoshta nuk ka për t’u
gjetur më. Le të prehet në qetësi shpirti i pezmuar! Budisti i ethshëm ndjehet
tani i lumtur: është kthyer në Nirvana, – aq bukur e kënduar, aq shumë e
dëshiruar, - për të tepër vonë, tepër herët për ne.
Shqipëroi Kopi Kyçyku